Читать онлайн книгу "Яралы кош авазы / Крик раненой птицы"

Яралы кош авазы / Крик раненой птицы
Саида Зыялы


У?леге китапка язучының төрле елларда иҗат ителгән бәяннары, С…РёРєУ™СЏР»У™СЂРµ Т»У™Рј нәсерләре туплап бирелде.





Сәйдә Зыялы

Яралы кош авазы











Бәяннар











Агулы теш


Колхозлашу елларында репрессияләнгән якын туганнарыма багышлыйм


Авылдан куылуларына егерме У©С‡ ел узгач, 1956 елның җәендә Рәшидә туган якларын күреп РєРёР»У™СЃРµ итте. «Тагын РєТЇРїРјРµ гомер бардыр?.. Р?СЃУ™РЅ чакта әти-У™РЅРёРЅРµТЈ, У™Р±Рё-бабайларның каберләрен Р·РёСЏСЂУ™С‚ кылып кайтырга РєРёСЂУ™РєВ», – РґРёРї фикер йөртте Рәшидә.

Гомере Р±СѓРµ сагынып СЏС€У™РґРµ СѓР». Туган туфрагыма бер аяк басармын РјРёРєУ™РЅ, калган кардәшләрем белән бер күрешермен РјРёРєУ™РЅ РґРёРї, саргаеп СЏС€У™РґРµ. Балаларының кендек каны тамган, Сабиты белән бәхетле РєУ©РЅРЅУ™СЂРµ узган нигезне бер күрер өчен, җанын фида кылыр чаклары булды. Өйләнешкән вакытларында Р°ТЈР° бары СѓРЅТ—РёРґРµ яшь РёРґРµ. У? Сабиты – унсигездә… Гөрнадирдай РёРєРµ улы – Вакыйф та, Васыйл РґР° СЏРїСЊ-яшь килеш сугыш кырында ятып калды. Вакыйфка – егерме бер, Васыйлга унтугыз яшь иде… Р™У©СЂУ™Рє парәләренең СЃУ©СЏРєР»У™СЂРµ кайсы С‚У©Р±У™РєР»У™СЂРґУ™ Т—РёСЂР»У™РЅРіУ™РЅ РёРєУ™РЅ? Җирли алдылар РјРёРєУ™РЅ әле? Окопларда гына күмелеп калмады РјРёРєУ™РЅ? Уйлар, уйлар… Р™У©СЂУ™РєР»У™СЂРЅРµ әрнетә, сулышлар кысыла. Р?РЅРґРµ менә акладылар да… Сабитның бер гаебе булмаган… РЎРѕТЈ, аның гаепсезлеген шулчакта СѓРє тикшерергә булмады РјРёРєУ™РЅРЅРё?! Тоткынлыкта узган гомерләрнең хакын бүген кем түли? Кичергән газапларның ярасын ничек С‚У©Р·У™С‚У™СЃРµТЈ?! Гаепсезләрне гаепләүчеләр рәхәтләнеп яши Р±РёСЂУ™. Рәшидә, шулай уйлап, ТЇР·-ТЇР·Рµ белән СЃУ©Р№Р»У™С€У™.

Авылда Рәшидәнең бертуган энесе Гали яшәде. Ул репрессиягә эләкмәде. Гали – шәһәрдә укып кайткан кеше. Кайсы яктан нинди җилләр исүен тоюга, тормыш җилкәнен шул якка көйләде. Авылларны коллективлаштыру турындагы сүзләр калкына башлауга, мал-туарын әкренләп бетерде. Өч сарык, бер кәҗә, ике оя каз гына асраган Галигә тел-теш тидерүче булмады. Ул – авылның бердәнбер мөгаллиме дә бит әле. Яңача хәреф танып укый-яза белүче дә бармак белән генә санарлык. Казан тиклем Казанда чыккан газеталарны укып баручы Гали дә сүзен үлчәп сөйләште. Мәзәкләр сөйләргә яратучы Сабитка да киңәшләрен биргәләгән иде дә… Гата белән Шакир пычрак ыргытырга җай тапканнар шул. Пычрагы юылса да, эзе кала икән… Хәзер инде Гали дә юк, Сабит та. Мәрхүмнәр. Аллага шөкер, Наиләсе белән Аниясе бар. Наилә узган ел гына кияүгә чыкты. Алар менә дүртәүләп ата-баба туфрагына, туган авыллары Елгабашка кунакка кайттылар. Куылган чакта кызлар нарасый яшендә иде әле. Авылны бөтенләй хәтерләмиләр. Аларның хәтерендә – Пермь урманы, барак тормышы, хокуксыз балачак…

Рәшидә… Рәшидә Елгабашта туып үсте. Шушында кияүгә чыкты, балалар тапты. Куылса да, сөрелсә дә, аның башка туган җире юк… Галинең хатыны Маһупкамал кунакларны якты йөз, җылы сүз белән каршы алды.

– Р?-Рё апакаем, күрешер көннәребез РґУ™ булган икән… Ничекләр кайтып җиттегез? – РґРёСЏ-РґРёСЏ, дымлы керфекләрен яулык чите белән сөртте.

Р?ртәгесен Рәшидә ТЇР· РєУ©Рµ белән зиратка барырга ниятләде. РђРЅРёСЏСЃРµ:

– У?РЅРё, РјРёРЅ РґУ™ СЃРёТЈР° РёСЏСЂУ™Рј, – РґРёРї СЃТЇР· кушса РґР°, Рәшидә СЂРёР·Р° булмады.

– Кызым, сез У™РЅУ™ Т—РёР·РЅУ™ТЈ, апаң белән әрәмәлеккә чыгыгыз. Бик матур СѓР». Т–РёР»У™Рє җыярсыз, кызынырсыз. Зиратта РјРёРЅ озак юанырмын. РљРѕСЂСЉУ™РЅ чыгармын РґРёРї торам. Р?кенче юлы бергәләп барырбыз.

Балачактан шигырь, С…РёРєУ™СЏ язып җенләнгән РђРЅРёСЏ табигатьне үлеп ярата. У?йтерсең Р»У™ агачтагы Т»У™СЂ яфрак аның белән серләшә, урмандагы бар тереклек аны аңлый…

Авылга якын гына калкулыктагы әрәмәлеккә күтәрелүгә, Тәлгать белән Наилә колачларын Т—У™Р№РіУ™РЅ РёРјУ™РЅ күләгәсенә сузылып яттылар. Букчаларыннан икесе РёРєРµ китап алып, мондагы чынбарлыкны оныттылар… РђРЅРёСЏ РґУ™ китап укырга Р±РёРє ярата. РўРёРє аның күңеле урында түгел. Уенда – язылачак У™СЃУ™СЂРµ. Моннан җитмеш ел элек булган вакыйгаларны күзалларга тырыша СѓР». РђРЅС‹ТЈ геройлары менә бүген РђРЅРёСЏ басып торган юлларда Р№У©СЂРіУ™РЅ. РЈР» чактагы кешеләрнең уенда РЅРё булган? У?РЅУ™ күләгәсендә Наилә белән Тәлгать ятучы юан РёРјУ™РЅРіУ™ РґУ™ җитмеш кенә яшь бар Р±РёС‚ РёРЅРґРµ. Димәк, ябалдашларын канатлардай Т—У™Р№РіУ™РЅ РёРјУ™РЅ – шул чорларның шаһиты! У?Р№, әкияттәгедәй, телгә килсен РґУ™ сөйләсен РёРґРµ СѓР» белгәннәрен!

Наилә бераздан кызынырга уйлады. Күлмәген салып баш астына кыстырды да җилкәсен кояшка каратып сузылып ятты. Тәлгать тә кәләшеннән калышмады. Өс киемнәрен салып, кояш нурлары кочагына тәгәрәде.

Ания, кошлар җырын тыңлый-тыңлый, уйларына уралып утырды да әрәмәлекнең тар сукмагы буйлап эчкә кереп китте.

«Урман РЅРёРіУ™ болай серле була РёРєУ™РЅ? – РґРёРї уйлады РђРЅРёСЏ. – ТєУ™СЂ үсемлектән ниндидер тылсым бөркелә. РЎРёРЅ аларны түгел, алар СЃРёРЅРµ РєТЇР·У™С‚У™ сыман. У?рәмәлек, РґРёР»У™СЂ. У?рәмәлек кенә түгел Р±Сѓ. Революциягә хәтле Шәрифҗан абый тоткан урман шушыдыр Р±РёС‚ инде».

Монда Краснокама ягындагыдай мәгърур наратлар гына юк. Усак, имән ише яфраклылар икән.

РђРЅРёСЏ, сукмак буйлап бара торгач, С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє аланлыкка килеп чыкты. Аланлыкның бер ягында – миләшләр, икенче ягында балан куаклары тезелгән. РђСЏРє астын- РґР° – бихисап җиләклек. Т–РёСЂ җиләкләренең кайсысы бармак башы кадәр булып ТЇСЃРєУ™РЅ, кайбер тармаклары ап-ак С‡У™С‡У™РєС‚У™. РђРЅРёСЏ белән Наиләне урман кызы РґРёРї атасаң РґР°, Т»РёС‡ ялгыш булмас. Алар яши торган бараклардан ерак та түгел шаулап урман ТЇСЃУ™ РёРґРµ. У?РЅРёР»У™СЂРµ белән әтиләре урман кисте. Алар, РєСѓР» пычкысы белән кисеп, юан-юан наратларны аударды. У? беркөнне У™РЅРёР»У™СЂРµ эшкә бара алмады. РЈР» чагында, мөгаен, РђРЅРёСЏРіУ™ – Р±РёС€, Наиләгә сигез яшь чамасы булгандыр.

– Балалар, – диде әниләре, авыртудан билен уа-уа. – Карап керегез әле. Берәр хатын-кыз күренмәсме? Миңа ярдәм кирәк булыр…

Кызлар, яшь булсалар РґР°, эшнең кая баруын тиз төшенделәр. У?РЅРёР»У™СЂРµ йөкле РёРґРµ. РђРЅРёСЏ – бер СЏРєРєР°, Наилә икенче СЏРєРєР° барактан баракка йөгерде, тик СЏСЂРґУ™РјРіУ™ килердәй кеше тапмадылар.

Рәшидә әкренләп җыена башлады. Тулгагы тукталып торган араларда оек-чабатасын киде. Бала тугач төрергә дигән иске-москы чүпрәкләр төргәген Наиләгә тоттырды.

– Урыс авылы ерак түгел, өч чакрым тирәсе генә. Ничек тә барып җитәрбез… Аллаһы Тәгалә рәхмәтен салмый калмас…

Юлга кузгалдылар. Наилә төенчеген тотты. Ания, әтисе ясап биргән кечкенә чанасын сөйрәп, арттан иярде.

Апрель аеның юмарт кояшы күзләрне чагылдыра. Кичтән җебеп боткаланган карны төнге салкын шытырдатып катырган. Атлаган саен, аяк астында изелеп кар шыгырдый. Ул, шулай шытыр-шытыр килеп, юлчыларны ашыктыра кебек.

РўРёР·СЂУ™Рє атларга кирәклекне Рәшидә ТЇР·Рµ РґУ™ Р±РёРє У™Р№Р±У™С‚ белә. Ешайганнан-ешая барган тулгак аны туктата. РЈР» РёРєРµ учы белән билен тотып боргалана, сыгылып-сыгылып С‚У©С€У™, гасабиланып тирә-СЏРєРєР° РєТЇР· сала. Т®Р·Рµ пышылдап кына Ходайга мөрәҗәгать РёС‚У™: В«Р? Аллам! Нарасый сабыйларым хакына, кичергән газапларым хакына рәхмәтеңнән ташлама!..В»

Алар шулай мең газап, көч-хәл белән авыл башына килеп җитте. Кызлар, кояш нурларында эреп, мыңгылана башлаган карлы сукмакта абына-сөртенә барып, авыл башындагы беренче йортның ишеген шакыды. Эчтән гайрәтле ир-ат тавышы ишетелде:

– Кто там?

Йорт янына килеп җитәрәк карга батып егылган Рәшидә терсәгенә таянып калкынды да җан ачысы белән кычкырды:

– Памаги! Зинһар, памаги! Рожать!..

Р?ңенә сырма салган озын буйлы РёСЂ ишекне ачты.

– Что вам надо? – дип эндәште ул калын тавыш белән. – Откуда?

– Барак, барак, из барак, – дип үрсәләнде Рәшидә, мүкәләп тора-тора.

– А-а, – диде ир, ашыкмыйча гына, кемлегегез аңлашылды дигәндәй. – Враги народа. Уходите!

Балаларның борын төбендә шапылдап ишек ябылды.

Рәшидә, РєУ©С‡-С…У™Р» белән торып, урам уртасына чыкты. Т®Р·Рµ, РєТЇР· яшьләрен йодрыгы белән СЃУ©СЂС‚У™-СЃУ©СЂС‚У™, берөзлексез теләк теләде: В«Р? Ходаем, берәр игелекле Р±У™РЅРґУ™ТЈРЅРµ юлыма чыгар сана… Чыгар сана».

Кызлар, абына-сөртенә, егыла-тора барып, әле бер йортның, әле икенче йортның ишеген шакыдылар. У?РјРјР° аларга СЏСЂРґУ™Рј кулы сузучы булмады. У?ниләренең хәле авырайганнан-авырая. РЈР» барган җиреннән РєРёРЅУ™С‚ туктала РґР° сыгылып С‚У©С€У™. Тешләрен шыгырдатып, әкрен генә ыңгыраша. Т®Р·Рµ кызларны юатырга тырышып СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™:

– Курыкмагыз, балалар, Аллаһы Тәгалә ташламас… Берәр рәхимле бәндә очрамый калмас…

Тулгактан интегүче йөкле хатын, аның артыннан РёРєРµ бала РєУ©РїС€У™Рє карлы сукмактан әкрен генә атлый. Р?РЅРґРµ авылның С‚ТЇР±У™РЅ очына җитеп РєРёР»У™Р»У™СЂ. РђРЅРґР°, мөгаен, инеш агадыр. Каршыда, ерак та түгел, шактый Р·СѓСЂ таллык җәелгән. Озын-озын таллар очында карга оялары. Кошлар, үзара каркылдаша-каркылдаша, ТЇР· РѕСЏСЃС‹ янында РјУ™С€ РєРёР»У™. Мөгаен, чыгачак бәбкәләренә йомшаграк итеп урын әзерлиләрдер. РЁСѓР» мәлне Рәшидә җан ачысы белән ыңгырашты РґР° бөгелеп кар өстенә егылды. Р?РєРµ кыз икесе РґУ™, куркышып, У™РЅРёР»У™СЂРµ янына йөгереп килде. Кызлар, икесе РґУ™ елый-елый, әниләренең башыннан тотып:

– У?РЅРё, үлмә! У?РЅРё, җаным, үлмә! – РґРёРї, РєТЇР· яше аралаш такмакларга кереште.

Арган, талчыккан Рәшидә бар көченә ачыргаланып кычкырып җибәрде:

– Ярдәм итегез! Кешеләр бит сез! Адәм балалары!

Тавыш, салам түбәле кыйшайган өйләргә бәрелә-бәрелә, урам буйлап таралды, нечкә билле яз җиленә кушылып, талларга килеп бәрелде. Кайтаваз булып кабат авылның икенче ягына китте:

– Яр-дәм-м и-те-ге-ез! Сез бит ке-ше-лә-әр. А-дә-әм ба-ла-ла-ры-ы!

Наилә кинәт торып басты да, чишмә кебек аккан күз яшьләрен кул аркасы белән сөртә-сөртә, бар көченә аваз салды:

– Помогите! Ма-ма уми-ра-ет! По-мо-ги-те!

Тал башында үз эшләре белән мәшгуль кара каргалар, хәтәр хәвеф килүен сизгәндәй, дәррәү күккә күтәрелде. Шул чакны иң кырый йортның җил капкасыннан бер әби килеп чыкты.

– Господи, РїРѕРјРѕРіРё! Господи… – РґРёРґРµ СѓР», тиз-тиз генә чукына-чукына. Аннары Рәшидәнең иңнәреннән алып торгыза-торгыза: «Потерпи, доченька, потерпи, милая, – РґРёРї юатты. Хатынны җитәкләмәкче булды. У?РјРјР° Рәшидәнең хәле СЋРє РёРґРµ РёРЅРґРµ.

Карчык эшнең ашыгычлыгына төшенде. Ул тиз генә өенә чапты. Озак та үтмәде, аннан кул чанасы сөйрәп чыкты. Рәшидәне ипләп кенә шул чанага утыртты да су буена таба ашыкты. Анда җир казып эшләнгән кара мунча бар икән. Мунчага кичтән яккан булсалар кирәк, шактый җылы.

У?Р±Рё, Рәшидәне Р»У™ТЇРєУ™РіУ™ урнаштыргач, ишек янындагы РёРјУ™РЅ мичкәдә калган СЃСѓРіР° кулын тыгып карады. РЎСѓ салкын РёРґРµ. У?Р±Рё тагын өенә йөгерде. Аннан мунчага ягып Т—РёР±У™СЂРґРµ. Мичтән төшкән ялкын яктысы мунча эчен яктыртып, җылытып Т—РёР±У™СЂРґРµ. Матчага кагылган юан кадакка, таш өстенә җылынырга берәр чиләк СЃСѓ РєСѓР№РґС‹.

Рәшидә шактый тынычланды. Аңа бөтенләй таныш булмаган рус карчыгы бу мәлдә әнисе кебек якын иде. Авырткан билен уа-уа, әбигә ул рәхмәтләр укыды. Түшәм-бүрәнәләрен кара корым каплаган мунча җылынгач, Рәшидә йокымсырый башлады. Тулгагы да кимегәндәй тоелды. Хатынның халәтен һәрдаим күзәтеп торган карчык, ишекне ачып, мунчаны җилләтте.

– Йоклама, йоклама, әйдә, кызым. Бала юлда! – диде әби, аның эчен тоткалап.

Тулгакның кимүе юньлегә түгеллеген белгән әби өенә кабат йөгерде. Аннан ниндидер үлән төнәтмәләре белән кастор мае алып төште.

– Эч, кызым, эч. Бала юлда. Көчән.

Янып-пешеп ике-өч сәгатьләп газаплангач, кара мунчада сабый тавышы яңгырады.

– Бог милостив… – диде әби, күз яшьләрен тыя алмыйча.

Рәшидә игезәк РёСЂ балалар тапты. Аларның берсенә – Сәлим, икенчесенә – РљУ™СЂРёРј, РґРёРї исем куштылар. Тик… малайлар кыска гомерле булды. УЁС‡ кенә РєУ©РЅ яшәделәр. У?тиләре аларны бараклардан ерак түгел, урман аланындагы тоткыннар зиратына Т—РёСЂР»У™РґРµ. Каберләре югалмасын РґРёРї, пар РјРёР»У™С€ утыртты.

У?рәмәлек аланындагы миләшләр ерак еллар упкынында калган фаҗигане РђРЅРёСЏРЅРµТЈ исенә төшерде. Бу вакыйганы СѓР» язылачак әсәрендә, һичшиксез, файдаланыр. У?нисенең Сәлим белән РљУ™СЂРёРјРіУ™ багышлап чыгарган бәетләрен РґУ™ кертер. Кичләрен утырып Р±У™Р№Р»У™ТЇ Р±У™Р№Р»У™РіУ™РЅРґУ™, шул бәетләрне РєУ©Р№Р»У™Рї утырыр РёРґРµ:

Бисмилләһи вә билләһи,
Җитте Корбан гаете;
Мин җырлыймын, сез тыңлагыз
Р?гезәкләрем бәетен.

Карадин кара кайгылар,
Сап-сары сагышларым;
Урман шавы алып килә
Улларым тавышларын.

«Кыска булды гомеребез,
Өч кенә көн яшәдек;
У?нием, кара кайгыларны
Юа синең яшьләрең…»

Үз дөньясы сукмаклары буйлап сәяхәттә йөргән Анияне ир-ат тавышы сискәндереп җибәрде.

– Ул каенны нигә терәтеп торасың? Аумый ул.

Ания, миләшләрдән күзен алып, тавыш ягына борылды. Озын чыбыркысын иңенә аскан, негр халкыдай кара чырайлы, базык гәүдәле егет аның янына килеп баскан иде. Ания, егеткә баштанаяк күз салгач, җавабын да соравы сыман итеп бирде.

– У?-У™, аумыймыни? РњРёРЅ тагын ава РґРёРї торам.

Җөмләсен тәмамлауга, кыз китәргә дип борылган гына иде, егет аның каршысына басты:

– Ашыкма әле, чибәркәй. Танышмадык РёС‡ әле. Минем исемем – Хөснетдин. Хөснетдин Сәгъдәтшин. – Сәгъдәтшин РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РЅРµ ишетүгә, РђРЅРёСЏРЅРµТЈ башы әйләнеп китте. В«У?ллә, Ходаем, шул Сәгъдәтшиннар РјР°- лаемы?В» – РґРёРї коты очты.

Ания, сул кул учы белән маңгаен тоткан хәлдә китәргә дип, тагын талпынган гына иде, Хөснетдин аны беләгеннән эләктереп алды.

– Нәрсә, авыл егете белән сөйләшеп торасың килмимени! У? үзегез авыл кешесе үстергән РёРїРёРЅРµ ашыйсыз, тартынып тормыйсыз!

Аниянең бу ябышкак егеткә җен ачулары чыкты. Теленә берсеннән-берсе усалрак сүзләр килде. Кыз аларны әйтергә генә ашыкмады. «Аллам сакласын, урман уртасында бәйләнеп маташуы бар. Гарьлеген кая куярсың», – дип уйлап алды. Бар сабырлыгын җы- еп, сүзне йомшартыбрак җибәрергә тырышты.

– Хөснетдин, мин сезгә бер кәлимә сүз әйтмәдем бит әле. Тик торганда, миңа бәйләнүегезнең сәбәбен аңламыйм.

– Э-э, аңламый ул, – дип мыгырданды егет борын астыннан, авызына капкан папирусына ут кабыза-кабыза. – Сөйләшәсе килмәгәнең күренеп тора ич!

– Мин сезне белмим, сез – мине. Ни турында сөйләшәсең?

Тәмәке төтенен борын тишекләреннән чыгара-чыгара:

– У? РјРёРЅ сезне беләм. Атагыз колхозга кергән керүен. РќСѓ, гел корткычлык эшләп Р№У©СЂРіУ™РЅ. Сез – шул Сабит кызы.

– Нинди корткычлык эшләгән соң ул?

– Анысын мин каян белим! Ну, тикмәгә кумаганнар бит инде.

У?ти-У™РЅРёСЃРµ кичергән газапларны, шатлыксыз, хокуксыз узган балачакларын, РѕСЏСЃС‹ туздырылган кошлардай вәйран калган гомерләрен РєТЇР· алдына РґР° китерә алмый торган Р±Сѓ мәгънәсез адәмгә РђРЅРёСЏ, РЅРё РґРёРї С‚У™ җавап Р±РёСЂРјРёС‡У™, бер мәлгә тынып калды. РђРЅС‹ТЈ җанында давыл кузгалды. РЈР» бөтерелә, дулый, актарыла. Фикер җебенең очы кайдан башлана РґР° ничек дәвам РёС‚У™. РњРѕРЅС‹ РђРЅРёСЏ хәзер генә таба алмый. «Менә шушы Хөснетдиндәй кешеләр аркасында бер гаепсезгә РјРµТЈР»У™РіУ™РЅ кеше атылган, С‚У©СЂРјУ™Р»У™СЂРґУ™ утырган, кыйналган, рухлары сындырылган, – РґРёРї уйлап алды СѓР». – Алар Сталин исеме белән кара эшен эшләгән. Елгабашта РєТЇРЅРґУ™Рј генә эшләп Р№У©СЂРіУ™РЅ Сабитны Сталин каян белсен?!В»

Җанында кузгалган давылны туктатырлык көче юк иде Аниянең.

– Сез, сез! – дип кычкырды ул ачуыннан. – Сез – провокатор! – Һәм кырт борылды да авылга таба йөгерде. Кыз артыннан көтүченең:

– Ха! Чебен дулап тәрәз ваткан! – дип кычкырган тавышы гына ишетелеп калды.

Аниянең канына тоз салса да, Хөснетдин үз-үзеннән канәгать калмады: «Вәт, дур-рак! – дип сүкте ул үз-үзен. – Шушындый аулакта тәгәрәтә-тәгәрәтә, яратам, дип иркәлисе урында… Син – кулак кызы, имеш! Дур-рак! Ну, ничава, провокаторын күрсәтәм әле мин аның…»

У?кренләп СЃСѓ буена туплауга баручы сыер РєУ©С‚ТЇРµ артыннан Хөснетдин РґУ™ кузгалды. Сукмак буйлап Урта дисәтинә аланлыгына җитсә, РЅРё РєТЇР·Рµ белән күрсен! УЁСЃ киемнәрен салган РёСЂ белән хатын-кыз битләренә китап куйганнар РґР° РєТЇРєРєУ™ карап яталар. В«У?-С…-С…, – РґРёРї РєСѓР№РґС‹ Хөснетдин, – СѓР» РёСЂ урынында РјРёРЅ булсам…»


* * *

Рәшидә зиратта озак юанды. У?ти-әнисенең баш очына утырып СЏСЃРёРЅ чыкты. Кабер тирәсендәге С‡ТЇРї ТЇР»У™РЅРЅУ™СЂРЅРµ утады. Аннары каенанасы белән каенатасының мәңгелек йортларын СЌР·Р»У™Рї тапты. РЈР», күңеленнән РјУ™СЂС…ТЇРјРЅУ™СЂ белән СЃУ©Р№Р»У™С€У™-СЃУ©Р№Р»У™С€У™, башыннан узганнарны кичерде.

…Октябрь аеның саран кояшы төшлектән авышуга, ул көнне биек яр астыннан авылга таба агучы инеш өстеннән томан күтәрелә башлаган иде. Урман буендагы ерак басудан җигүле ат белән көлтә төяп кайтучы Сабит шул томан йомгакларына мөрәҗәгать итте. Тар инешнең яры киңәебрәк киткән саерак сазламыкларыннан, иңкүлекләреннән күтәрелгән томан, салкын сулышын өрә-өрә, кыр-басуларга тарала, елга буйлатып авылга таба агыла.

«Кара СЃРёРЅ Р±Сѓ галәмәтне, – РґРёРї уйлый Сабит. – Буп-Р±СѓС€, җисемсез авырлыгы белән РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ томалардай булып агыла». Бастырыклап төялгән көлтәләр өстенә кырын яткан хәлдә, СѓР» игеннәре җыеп алынган басуга РєТЇР· сала. У?РЅУ™ инеш аръягында алар басуы Т—У™Р№СЂУ™Рї ята. Бу басулар Р±РёРє РєТЇРїС‚У™РЅРЅУ™РЅ, Сабит туганчы – әллә кайчан СѓРє аның бабаларыныкы булган. Аннан СЃРѕТЈ Сабитның әтисе Р?сламгали абзый иген РёРєРєУ™РЅ. Сабит та, менә ТЇР·-үзен белә башлаганнан бирле, Т—РёСЂ СЃУ©СЂУ™, С‡У™С‡ТЇ С‡У™С‡У™, иген игә… У? басу?.. Басу хәзер колхозныкы. Сабит та аерым хуҗалык түгел. РЈР» РґР° – колхозчы. Бар малын биреп, колхозга керде. РљСѓР» белән әйләндереп ашлык чистарта торган станогын РґР° жәлләмәде. Хәер, жәлләп нишлисең? РђРЅС‹ СЃРёРЅРЅУ™РЅ СЂУ©С…СЃУ™С‚ сорап тормадылар инде…

Сабит эшсез тора алмый. Нәселе эшчән. Колхозда да тырышып эшләде. Узган җыен[1 - Авылларда элек Сабантуй бәйрәме җыен дип аталган. (Авт. искәр.)]да да мактадылар үзен.

Уйлана-уйлана бара торгач, вакыт узганы сизелмәгән РґУ™. Көлтәләрен ындырда бушатып, атын туарып Сабит өенә кайтып җиткәндә, авыл урамнарын РєСѓРµ томан томалаган РёРґРµ. РўУ©РЅРіРµ уникеләр тирәсе булгандыр. Җиделе лампаны сүндергәч, хатыны белән СѓР» бераз сөйләшеп ятты. Р?СЂС‚У™РґУ™РЅ кичкә кадәр басу күкрәгендә, саф һавада хезмәттә булган РёСЂРЅРµТЈ РіУ™ТЇРґУ™СЃРµ мамык С‚ТЇС€У™РєС‚У™ тиздән РёР·СЂУ™РґРµ. Рәшидәсенең җылы сулышына битен куеп йоклап та кителгән.

Берзаман ишегалды ягындагы тәрәзәгә чирттеләр. Сабит сискәнеп уянды. Мич артындагы сәкедә йоклап ятучы Наилә белән Анияне уятмаска тырышып, шым гына тәрәзә янына килде.

– Кем бар? – диде ул әкрен генә.

– Ач, Сабит… Бу – мин… Без… Гата, – диде тыш- тагы тавыш.

Гата исемен ишетүгә, Сабитның тыны кысылгандай булды, җаны олы хәвеф сизгәндәй калтыранып алды. «Авыл Советы рәисе бу вакытта нишләп йөрер?..» дигән куркыныч сорау йөрәгенең хәлен алды. Йокы бүлмәсенә кереп, Сабит лампага ут кабызып алып чыкты. Гата белән тагын таныш түгел ике ир бар иде. Төн уртасында нишләп йөрисез дигәндәй, Сабит чакырылмаган кунакларга карады.

Килүчеләр төн уртасында нишләп йөрүләрен тиз төшендерделәр. Зәңгәрсу күлмәк өстеннән кара күн пинжәк кигән озын буйлы, какча яңаклы, калын тавышлы ир:

– Өйдә кемнәр бар? – дип сорады.

– Бездә кем булсын? Үзебез, – диде Сабит, аптырап. – Хатыным да, ике кечкенә кызым.

– У? малайлар?! – РґРёРґРµ калын тавышлы.

Сабитның йөрәге шуышып табан астына төшеп киткәндәй булды. «Вакыйфым белән Васыйлым бәхетсезлеккә юлыккан микәнни?» – дип коты очты.

– Алар шахтада. Менә кем… Гатаулла белә инде, – диде Сабит, эчке кичерешләрен ничек тә тышка чыгармаска тырышып.

Малайлар турында озын буйлы бүтән сүз кузгатмады. Берничә секундка гына сузылган вакыт аралыгында Сабитның күңеленә җылы йөгереп өлгерде. Күзләрендә, болар хәзер чыгып китәр, дигән өмет очкыны кабынып алды. Шул нәни очкын өстенә көрәк белән юеш, авыр балчык ыргыткандай, озын буйлының калын тавышы яңгырады:

– Җыеныгыз!

Бу әмерне Сабитның аңы ансат кына кабул итә алмады. «Кайда җыенырга? Нишләп җыенырга? Малайларның кайдалыгын мин кайлардан белим…» дигән сораулар башында буталды. Аның бу халәтенә игътибар итеп торган Гата сүзгә кушылды:

– Барыгыз да җыеныгыз! Гаиләңне дә уят.

Бу С…У™Р±У™СЂРґУ™РЅ телсез, өнсез калган Сабит РјРёС‡ кырыендагы СЌСЃРєУ™РјРёСЏРіУ™ лыпылдап утырды. Тыны кысылды. Тез буыннары калтырады. Җилкәсеннән салкын тир бәреп чыкты. РЈР», РёРєРµ учын РёРєРµ тезенә куеп, күзләрен Р№РѕРјРґС‹ РґР° ТЇР· алдына пышылдады: В«Р?-Рё Ходаем…»

Ул арада озын буйлының тавышы тагын җанны кисеп үтте:

– Тизрәк селкен!

Сабит баш очындагы колгада эленеп торган күлмәгенә үрелде. Күлмәкне, итәгеннән тотып, тезләре өстенә куйды да җиңенә аягын тыга башлады. Җиңгә аягын кертә алмыйча интекте. Районнан килүчеләр аның бу гамәлен көлемсерәп карап торды. Адәм баласының соңгы чиккә җитеп каушап калуыннан алар канәгатьләнү хисе кичерә сыман иде. Ниһаять, бераздан Гата сүз кушты:

– Чалбар урынына күлмәк кимә инде син!

РўТЇСЂ яктагы РёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ сөйләшүен бүлмә артында басып тыңлап торган Рәшидә хәлсезләнеп РёРґУ™РЅРіУ™ С‡ТЇРіУ™Р»У™РґРµ. Эченә сыймаган җан ачысыннан кычкырып Т—РёР±У™СЂРјУ™СЃ өчен, РёРєРµ учы белән авызын томалады. В«Р? Аллам. Р? Аллам! – РґРёРї илерде СѓР» эченнән генә. – РќРёРЅРґРё гөнаһларыбыз бар СЃРѕТЈ безнең? Р? бер Аллам. Нишләп Р±Сѓ хәтле авыр сынаулар Р±РёСЂУ™СЃРµТЈ? РўУ©СЂРјУ™РіУ™ ябарлар РјРёРєУ™РЅРЅРё РёРЅРґРµ? РќРё өчен? РќРёРЅРґРё гаебебез бар СЃРѕТЈ безнең?..В» РЈР» шулай РЅРё чарадан бичара берничә РјРёРЅСѓС‚ мышкылдап утырды РґР° РєРёРЅУ™С‚ кенә елаудан туктады, йодрыгы белән РєТЇР· төпләрен сөртте. В«Р?пием СЋРє РёС‡ минем! – РґРёРґРµ СѓР», РЅРё кылырга белмичә. – Р?ртәгесен РёРїРё салырмын РґРёРї кичтән баш кына ясап калдырдым! Күрше Зифага керим әле. Бербөтен РёРїРёРµ булмый калмас…» Шушы РЅРёСЏС‚ белән бишмәтен иңенә салды РґР° ишеккә таба атлады. Р?РЅРґРµ менә ишекне ачасы РґР° чыгып кына РєРёС‚У™СЃРµ РёРґРµ. РўРёРє Рәшидә өлгермәде, чыгып РєРёС‚У™ алмады. Районнан килүчеләрнең берсе аны беләгеннән эләктереп алды.

– Кая барасың? Качарга уйладыңмы?!

– Тышка гына чыгып керәм, – диде Рәшидә. – Кысталдым.

– Чыкмыйсың. У?РЅУ™ чиләгеңә утыр!

Рәшидә тагын почмак ягына кереп китте. «Юлга ризык кирәк бит. Безне кем көтеп тора?» Ул тиз генә ике чиләк бәрәңгене капчыкка салды. Киштәдә торган тары, солы ярмаларын да, яулыкка төреп, бәрәңге өстенә урнаштырды. Дүртесенә – дүрт кашык, дүрт тимер тәлинкә, ашарга пешерергә чуен алып, барысын да шул бер капчыкка тутырды…

Биш яшьлек Наиләне, ике яшьлек Анияне киендереп арбага чыгарып утыртканда, табигатьтә яңа тәүлек башланган иде инде. Стенага эленгән сәгатьнең уклары төнге сәгать икене күрсәтә иде.

Район үзәгендә Сабитны, гаиләсеннән аерып, икенче камерага яптылар. Р?ртәгесен аны сорау алырга чакырдылар. РљУ©РЅРµ Р±СѓРµ эшләп талчыккан, йокысыз С‚У©РЅ үткәргән, иңенә акыл җитмәслек кайгы РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅ хәлендә тикшерүче каршына килеп басты.

– Син ни өчен иптәш Сталинның фәрманына каршы барып, авылдашларыңны колхозга кермәскә өндисең?

Тикшерүче аңа иң беренче шушы сорауны бирде.

– Р?РїС‚У™С€ тикшерүче, сезгә ялгыш…

Сабит җөмләсен әйтеп бетерә алмады, авыр йодрык өстәлгә бәрде.

– Мин нинди иптәш булыйм сиңа! Синең иптәшләрең Себердә! – дип җикерде сорау алучы. – Йә, колхозда нинди корткычлыклар оештырдың? Дәвам ит. Түкми-чәчми сөйлә!

– Мин үзем беренчеләрдән булып колхозга кердем. Бер көн эштән калганым юк.

– Син РєТЇР· Р±СѓСЏСѓ өчен генә кергәнсең. У? чынлыкта корткычлык эше алып барасың. Шулай Р±РёС‚.

– Һич алай түгел. Мин тырышып эшлим.

– Һе, эшли, имеш, – дип мыскыллы көлемсерәде тикшерүче. – Каравыл өендә ниләр сөйләгәнеңне исеңә төшерергәме соң?

– Каравыл өендә ир-атлар җыелып җыен юк-барны сөйләшеп утыра инде. Ниләр сөйләгәнне кем искә алган.

– Шалишь, контра! У? менә шайтан баласы турындагы әкәмәтне кем СЃУ©Р№Р»У™РґРµ РёРЅРґРµ? Шайтан У™Р№С‚У™, имеш: В«У?Р№Р±У™С‚ булган, улым. РњРёРЅ тыштан котыртырмын, СЃРёРЅ – эчтән…» РЁУ™Рї уйлап тапкансың, С€У™-У™Рї!

– Мин сөйләдем, – диде Сабит, тикшерүченең йөзенә туры карап. – Бу бит вәгазь генә. Кешене шайтан вәсвәсәсенә бирелмәскә…

Сабит җөмләсен тәмамламый калды, тикшерүченең усал тавышы аны бүлдерде.

– Значыт, вәгазь сөйләвеңне таныйсың!

– Таныйм. Аның ни гаебе бар?

– Вәт, контра! Колхозны тыштан РґР°, эчтән РґУ™ таркатырбыз РґРёРї, ачыктан-ачык СЃУ©Р№Р»У™ТЇ, СЃРёРЅРµТЈС‡У™, хәтта гаеп түгелме! Җинаять Р±Сѓ! Совет власте алып барган сәясәткә каршы гамәл Р±Сѓ! – Сабит тикшерүченең Р±Сѓ сүзләреннән СЃРѕТЈ өстәлдәге дәфтәр битедәй агарынып калды. – Менә сөйләшүебез беркетмәсе. Р?РјР·Р°ТЈРЅС‹ сал! – РґРёРґРµ тикшерүче РєРѕСЂС‹ гына.

Сабит, үзенә сузылган кәгазьдә язылганнарны укып та тормыйча, кулын куйды…

Тикшерүче, үзенең эшеннән канәгатьлек алып, беркетмәне ипләп папкага сала-сала сөйләнде.

– Нинди иман? Колхозга кергән булып, аны эчтән таркатырга җыенгансың! Атаң Р?сламгали, бабаң Бикмөхәммәт гомерләре Р±СѓРµ Т—РёСЂ Р±РёР»У™РіУ™РЅ. Елгабаш хатын-кызлары, бабаңнар басуында ялланып, урак урган… Р?ман, имеш.

Сабит, башын аска иеп, тикшерүченең сүзләрен тыңлап утырды. Тыңлап утырды, уйлап утырды. «Бу адәм минем нәсел-нәсәбәмне каян белсен? Димәк… мин берәүнең тамагына таш булып тыгылганмын… Ул берәү – Гата… Гата, – диде ул үз-үзенә. – Елан шуыша, эзе калмый. Корбанын теле белән генә эзли. Җаен туры китереп, тешләп кенә ала… Елан тешенә эләксәң… Котылулар икеле. Елан теше агулы. Кем уйлаган ул чакта… Җен-шайтаннар турындагы сүзне Гата үзе башлаган иде бит…»

Җәй көне ерак болында печән чапканда, яннарына Гата килгән иде.

– Хәлләрегез ничек? Төнлә белән Мишәдән Су анасы чыгып саташтырмыймы? – дигән булды.

Р?СЂР»У™СЂ Р°ТЈР° каршы:

– Су анасын без үзебез юлдан яздырабыз әле. Күренми, – РґРёРї көлделәр. РЁСѓР» чакны Сабит, СЃТЇР·РіУ™ кушылып, кайчандыр әбисеннән ишеткән хикәятне СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅ РёРґРµ. Р?меш, шайтаны РґР°, җене РґУ™ Р±РёРє гыйлем РЅУ™РјУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ РёРєУ™РЅ. Атабыз РђРґУ™Рј белән анабыз Һаваны шул шайтан-иблис котыртып оҗмахтан кудыруга ирешкән, РґРё. Шайтан ТЇР·Рµ РґУ™, Т—РёСЂРіУ™ сөрелгәч, РђРґУ™Рј балаларын гел котыртып, аларны юлдан яздырып яши башлаган. РњРѕРЅС‹ТЈ этлегеннән РђРґУ™Рј балалары тәмам туйган. Беркөнне шайтанны саклап торганнар РґР° тотып кыйнаганнар. Кыйнаганнан СЃРѕТЈ, Р±Сѓ берничә РєУ©РЅ РґУ©РЅСЊСЏРіР° чыкмыйча С…У™Р» җыеп яткан. Аннары элеккегедән РґУ™ кабахәтрәк эшләр кыла башлаган. Кешеләр РјРѕРЅС‹ТЈ баласын тотып алганнар РґР° мал шикелле суйганнар. Р?теннән бәлеш пешереп ашаганнар. Р? эзли РёРєУ™РЅ карт шайтан баласын, Рё эзли РёРєУ™РЅ. «Газиз балам, СЃРёРЅ кайда?В» – РґРёРї У©Р·РіУ™Р»У™РЅРіУ™РЅ РёРєУ™РЅ. Беркөнне РјРѕРЅС‹ТЈ баласы чәрелдәп аваз салган: В«У?ти, җаным, РјРёРЅ РјРѕРЅРґР°! РђРґУ™Рј балалары эчендә», – РґРё РёРєУ™РЅ. В«У?Р№Р±У™С‚ булган, – РґРёРіУ™РЅ карт шайтан. – У?Р№Р±У™С‚ булган».

– Кара син шайтанны, ә, – дигән булды Гата, гадәтенчә, кул аркасы белән битен ышкып. – Кара син аны, ә…

– У?Р№Рµ, – РґРёРґРµ Сабит. – Безнең һәрберебезнең эчендә шайтан утыра…

«…Ул чагында кемнең башына килгән… Елан теле белән корбанын эзләгән икән…»

Шушы хикәятне, Җинаятьләр кодексының 58-2, 58-9, 58-11 нче маддәләренә туры китерерлек итеп бозып, Гата тиешле органнарга җибәрер дип кем уйлаган?.. Бер генә үзгәреш керткән: каравыл йортында сөйләде дип язган. Вакыйганы эш вакытына күчергән.

…Тикшерүче өстәленә беркетелгән төймәгә басты. Бүлмәгә йөгереп милиция хезмәткәре керде.

– Алып китегез! – диде тикшерүче.

Сабит әкрен генә урыныннан кузгалды, әмма атлап китә алмый торды. Аягы астындагы идән шуыша сыман тоелды. Күз алларын куе томан каплады. Сорау алучы нидер әйтә бугай. Аның кул хәрәкәтләрен, иреннәрен шәйли шикелле, тик ул берни дә ишетми. Колагында берни аңлаешсыз шау-шу гына…

Кинәт аның ике калак сөяге арасына ниндидер авыр нәрсә китереп бәрде. Ул егылды…


* * *

Зираттан кайтышлый СѓРє Рәшидә Маһруйларга керәсе итте. РњР°Т»СЂСѓР№ – Р?сламгали абзыйның энесе Хәйретдин мулла кызы. РњР°Т»СЂСѓР№ РґУ©РЅСЊСЏРіР° килгәндә, У™РЅРёСЃРµ Сөембикә Т—РёТЈРіРё вафат була. Озак та үтми, Хәйретдин мулла РґР° фанилыктан мәңгелеккә РєТЇС‡У™. Р?РєРµ яше РґУ™ тулып җитмәгән РњР°Т»СЂСѓР№ ятим кала. Ятимәне Р?сламгали С‚У™СЂР±РёСЏРіУ™ ала. Сабит белән РњР°Т»СЂСѓР№РЅС‹ТЈ арасы У©С‡ яшь чамасы гына. Алар абыйлы-сеңелле булып, бергә уйнап ТЇСЃУ™. Толымнары биле өстенә төшеп торган җитен чәчле, РєТЇРє йөзедәй Р·У™Рї-Р·У™ТЈРіУ™СЂ күзле, туры, килешле борынлы, РєРёТЈ маңгайлы зифа РњР°Т»СЂСѓР№ Елгабашның РєТЇРї егетләрен хыялга салып йокысыз калдырган кыз РёРґРµ. Гатаның РґР° РєТЇР·Рµ төште Р°ТЈР°. 1918 елны яраланып кайткан Галәви Шакиры, Т—РёР·РЅУ™СЃРµ солдат Хөсәен белән аралаша-аралаша, Гата уналты яшеннән авылның РёТЈ актив революционерына әверелде. Ярлылар комитетында РґР° СѓР» бөтерелде, авыл Советында РґР° СѓР» кысылып Р№У©СЂРґРµ. 1921 елгы ачлыкны кичкәч, 1924 елның көзендә СѓР» өйләнергә карар кылды. Борынгыча яучы У™Р±РёРіУ™ мөрәҗәгать итеп тормады, күңелендә йөрткән кызның өенә туп-туры ТЇР·Рµ китте. «Ул Р±РёС‚ хәзер Агулы теш Гатасы түгел РёРЅРґРµ. РЈР» – Елгабаш авылы җитәкчеләренең берсе. «Без – бай!В» – РґРёРї, элек борынын чөеп йөрүчеләр аның белән исәпләшми булдыра алмастыр. Безнең илдә байлар РґР°, ярлылар РґР° СЋРє хәзер. ТєУ™РјРјУ™ кеше тигез», – РґРёРї, шулай фикер йөртеп, Гата Р?сламгали агайларның ишеген шакыды.

– Р?сламгали агай, өйләнергә РёСЃУ™Рї барые, – РґРёРґРµ СѓР», РєУ©СЂУ™Рє сакаллы, өстенә атлас камзул, Р±СѓР№-Р±СѓР№ сызыклы озын ыштан РєРёРіУ™РЅ карт белән РёРєРµ куллап күрешеп, С…У™Р»-У™С…РІУ™Р» сорашкач.

– Сөбеханалла улым, сөбеханалла. Бик күркәм гамәл.

– Мин дә шулай уйлыйм, агай. Сезнең бусаганы атлап керүемнең сәбәбе дә шушы.

– Аңлап бетермәдем, – РґРёРіУ™РЅ булды Р?сламгали, учын колак артына куеп.

Гата, тавышын күтәрә төшеп, сүзен дәвам итте:

– Маһруйны сорарга РґРёРї килдем РјРёРЅ, Р?сламгали агай!

Күпне күргән, күпне кичергән карт бер мәлгә өнсез, телсез калгандай булды. Агулы теш Миңлегалинең оныгы оялмыйча: «Маһруйны сорарга килдем, дип торсын әле! Менә бит дөньялар кая таба тәгәрәде».

– Ни бит, кем, улым Гатаулла, – диде ул, әкрен-әкрен фикерен туплап. – Синең сөальне әйтәм, бик кинәт булды бит әле. Көтмәгәндә, уйламаганда, дим.

– Уйлагыз, Р?сламгали агай. Уйлагыз. РњРёРЅ тагын әйләнеп чыгармын!

Йорттан тынычлык китте. Р?сламгали агай малайлары белән РґУ™ киңәште – һәммәсенең фикере уртак: Агулы тешнекеләр белән РєРѕРґР° булырга теләмиләр.

Гатаның икенче килүенә гаилә мондый С…У™Р№Р»У™ уйлап РєСѓР№РґС‹. Р?меш, РњР°Т»СЂСѓР№ Казанга, шәфкать туташлары әзерли торган курсларга укырга РєРёС‚У™СЃРµ. Кыз укып кайткач, РєТЇР· күрер, СЏРЅУ™СЃРµ.

Гатаның өйләнергә Р№У©СЂТЇРµ белән бәйле имеш-мимешләр бераз тынуга, РњР°Т»СЂСѓР№РіР° сатучы Садретдин улы Гафурдан яучы килде. Озак та үтмәде, авылның РёРєРµ РјРѕРіС‚У™Р±У™СЂ кешесе туганлашты. Шулчакта Гата аңлады: «Укырга тели, Казанга китә…» – ише СЃТЇР·Р»У™СЂ Т»У™РјРјУ™СЃРµ ялган була. «Сиңа РЅРёРЅРґРё кыз Р±РёСЂТЇ!..В» – РґРёРї, йөзенә бәреп әйтмәгәннәр генә. «Яр-Р°-ар! – РґРёРї, йодрыгы белән өстәлгә сукты СѓР». – Р?СЃУ™РЅ булсак күрербез! РњРёРЅ сезгә әле агулы тешемне күрсәтермен! Кемнең кем икәнен шунда белерсез!..В»


* * *

Маһруй килен булып төшкән көнне Гата иртүк Каенсарга җизнәсе Хөсәен янына китте. Урыс авылыннан алып кайткан көмешкәне чөмерә-чөмерә, алар бик озак утырдылар.

…Капка ачылганда, ишегалдында тавык-чебеш ашатып йөрүче Маһруй, Рәшидәне күргәч, кулындагы табагын төшереп җибәрде.

– Ап-пай! – диде ул, үз күзләренә үзе ышанмыйча. – Апай, бәгърем, синме!..

– Мин, мин… Күрешер көннәребез дә булган икән.

– Кызлар кая соң, апай?

– Алар кияү белән әрәмәгә киттеләр.

– У?Р№РґУ™, У©Р№РіУ™ керик, апай. Самавыр яңартып Т—РёР±У™СЂРёРє. Р§У™Р№ янында рәхәтләнеп утырыйк!

Рәшидәнең иң беренче соравы Гафур турында бул- ды.

– Сездән ни гаеп таптылар? Гафур исәнме?

– Р?-Рё апай, – РґРёРґРµ РњР°Т»СЂСѓР№, – шул Шакир белән Гата башыбызга җитте РёРЅРґРµ. Менә хәзер янымда тора торган малаем белән йөкле идем. Кызыбыз яшь ярымлык РёРµ. Килеп керделәр. Гафурымны шул С‚У©РЅРЅРµ ТЇРє алып киттеләр. Р?ртәгесен Гата белән Шакир тагын У©Р№РіУ™ килеп керде. РњРёРЅРµ У©Р№РґУ™РЅ куып чыгардылар. Р?шегебезне бикләделәр. Кая барыйм? Нишлим? Кулымда – яшь ярымлык бер бала. Р?кенчесен табар вакытым җиткән. Күршеләремә кердем РёРЅРґРµ. Р У™С…РјУ™С‚ төшсен, курыкмадылар… Кабул иттеләр. Елый-елый С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ карап торабыз. Шакир сыерны Т—РёС‚У™РєР»У™Рї алып чыгып китте… Шулай атна-СѓРЅ РєУ©РЅ күршеләрдә СЏС€У™РіУ™С‡, Аллага тапшырып, ТЇР· өемә чыктым. Шуннан СЏС€У™Рї калдым. РќРё хикмәттер, тимәделәр. У? йорттагы бар РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ алып чыгып киткәннәр РёРµ. РђС€ пешерергә кәстрүл, ашарга сыңар кашык та калдырмаганнар…

– У? Гафур?..

– Белмим, апакаем… Белмим җан кисәгемнең язмышын. Аннан бер генә хат та алмадым. Гали кода минем исемнән хатлар язып эзләтеп тә карады. Рәхмәт инде аңа. Урыны җәннәттә булсын. Тик: «Тапмадык, белмибез», – ише җаваплар гына алдык. Атканнардыр инде, апай… Атканнардыр…

Р?ңнәренә кара болыт булып ишелгән кайгы астында РёРєРµ хатын бераз тын утырды. Аннары Рәшидә тирән сулыш алып, тагын сорап РєСѓР№РґС‹:

– Гатаны әйтәм. Аның шултиклем безгә нинди үче булды икән?

– Һе. Үзенә кияүгә чыкмавымны гафу итмәде. Бик кара эчле нәрсә икән. Мине куып чыгарганда болай ди: «Ну, шәфкать туташы! Гафур әйбәт укыттымы? Мине иш итмәгән идегез… Дөнья куласа ул».

– Соңыннан бәйләнеп маташмадымы соң? Ялгыз хатын… дип…

– Юк. Андый хәл булмады. Хезмәтнең иң авырына мине йөртте… Ялыныр дип уйлагандыр. Нәселемне корыт- кан, туганнарымның, якыннарымның башына җиткән җыланга ялынаммы соң?! Үз явызлыгы үзенә кайтсын!..

– У?Р№Рµ, – РґРёРґРµ Рәшидә. – Борынгылар кушаматны Р±РёРє белеп Р±РёСЂРіУ™РЅ! РЈР» юньсез Р±У™РЅРґУ™ РёСЃУ™РЅРјРµ әле, РњР°Т»СЂСѓР№?

– Ул адәм актыгына таш булсынмыни! РќРё төрле асыл РёСЂР»У™СЂ сугыш кырында ятып калды. Авылдан киткән Т»У™СЂ У©С‡ РёСЂРЅРµТЈ берсе кайта алмады Р±РёС‚! Р?сәннәренең РґУ™ кайсысы кулсыз, кайсысы аяксыз…

– Моңа берни дә булмаганмы?

– Сугышка бармады бит ул, апай! Бармады.

– Ничек бармады?

– Сугыш башланган дигән хәбәрне ишетүгә телсез калды!

– У?-У™, – РґРёРї ачылган авызын СЏР±Р° алмый торды Рәшидә. – Шулай РґР° була РјРёРєУ™РЅРЅРё?

– Була икән, апай җаным. Була икән. Райунда брачлар да караган. Кеше кинәт курыкса, шулай телсезләнеп калуы мөмкин, дип әйткәннәр.

– Һаман шулай телсезме?

– Э-э, итәрсең телсез! Телле, бик оста телле. Сугыш бетүгә, теле ачылды. Елгабашта әллә кем булып яшиләр. Ат кирәк булса, алар янына барасы. Габделхәй белән Габделмән исемле малайлар атлар карый. Хөснетдин исемлесе көтү көтә. Бәйрәм саен аларны мактыйлар инде, бүләклиләр… Косасылар килә. Түрәләргә ярыйлар шул. Гатаның телсезлеген дә райун милициясе махсус оештыргандыр, дим мин. Авыл кешеләре турында хәбәр биреп торырга, дим…

– Бик РјУ©РјРєРёРЅ, – РґРёРґРµ Рәшидә уйчан гына. – Бик мөмкин… У? Шакиры? РЈР» кабахәте РёСЃУ™РЅРјРµ СЃРѕТЈ?

– Р?СЃУ™-У™-У™РЅ! Р?СЃУ™РЅ, апай җаным. Чатан аягын өстерәп Р№У©СЂРё.

– Чатан түгел иде бугай ич ул.

– Р?РєРµ ай сугышта йөреп кайтты. РЁСѓРЅРґР° СЃСѓР» аягының тәпиенә фашист пулесе тигән, имеш… Т®Р· аягына ТЇР·Рµ аткан, РґРёРї сөйли халык. Кем белә. Безгә караңгы. Хәзер У™РЅУ™ кыр каравылчысы. Трактор сөреп бара торган Т—РёСЂРґУ™ череп ята торган башакны РґР° ала алмыйсың.

Язмыш өлешләренә тигән кайгы-хәсрәтнең, югалту-тетрәнүнең коточкыч упкынын кичкән ике хатын озак сөйләшеп утырды. Аларның йөрәгенә тирән җәрәхәт салган вакыйгалар күңелләре аша кабат узды…


* * *

Өлкәннәрнең сөйләвенә караганда, Гата Сәгъдәтшинның нәселе Елгабаш авылыныкы түгел. Бик РєТЇРї еллар элек С‚У©СЂРјУ™РґУ™РЅ чыккан берәү, хәер сорана-сорана, Елгабашка килеп җиткән, имеш. Өстенә РёСЃРєРµ чикмән, башына мескен бүрек, аягына тишек чабата РєРёРіУ™РЅ Р±Сѓ адәм, авылга Т—РёС‚ТЇРіУ™, РёТЈ кырый йортның ишеген шакыган. Хәтирәбану исемле РёР·РіРµ күңелле ялгыз хатын соранучыны, жәлләп, өенә керткән. Чәен куйган, бәрәңгесен пешергән. Юлаучы шултиклем арыган, талчыккан булган РєРё, эченә җылы ризык кергәч, утырган хәлендә ТЇРє РёР·СЂУ™Рї йокыга талган. Р?ртәгесен СѓР» Хәтирәбануга үзенең башыннан үткәннәрне сөйли. Чынын СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅРјРµ СѓР», ялганлаганмы – РјРѕРЅС‹ берәү РґУ™ белми. Урман РєРёСЃРєУ™РЅРґУ™ өстенә агач авып, РёСЂРµ вафатыннан СЃРѕТЈ Р±РёС€ ел РёРЅРґРµ берьялгызы яшәүче Хәтирәбануның күңеле тула. Җанының нечкә кыллары Р·РµТЈР»У™Рї сулкылдый. Шунысы хак: Миңлегали исемле Р±Сѓ кеше, Хәтирәбануның күзләренә карап: «Минем көтеп торучым РґР°, кайтып керер урыным РґР° СЋРє. Р У©С…СЃУ™С‚ итсәң, бергә РєУ©РЅ күрер идек… Шушында гына калыр идем», – РґРё. РљРёСЂС‚У™-коймалары РґР°, абзар-куралары РґР° РєТЇРїС‚У™РЅРЅУ™РЅ РёСЂР»У™СЂ кулы тимәгәнлектән, кыйшая башлаган… РўРѕР» хатын СЂРёР·Р° була. Никахлашып тормыш башлыйлар. Р?РєРµ-У©С‡ ел Р±РёРє ару яши алар. Абзар-куралар РґР° төзәтелә, РєРёСЂС‚У™-коймалар РґР° яңартыла, Миңлегали Т—РёР» капка РґР° ясап РєСѓСЏ. У?РјРјР° тора-бара РёСЂРЅРµТЈ күңелен бер СѓР№ – хатынның балага узмавы борчый башлый. РЈР» арада чәнечке телле РёСЂ-атлар төрттереп С‚У™ алгалый: «Хәтирәбануны Р±Сѓ РёСЂРµ РґУ™, ичмаса, бер бала белән сөендерә алмас РјРёРєУ™РЅРЅРё?..В» Йөрәгенә пычак булып кадалган Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРґУ™РЅ СЃРѕТЈ «Шимпанзе» кушаматлы Сәрбиҗамалның РњУ™С…ТЇРї исемле сазаган кызына Миңлегали РєТЇР· сала. Кушаматлары «Шимпанзе» булса РґР°, РњУ™С…ТЇРїРЅРµ алай ямьсез ТЇРє РґРёРї әйтеп булмый. Ябык гәүдәле, озын буйлы, СЋРєР° иренле, теле РЅРё әйткәнне колагы ишетми торган Р±Сѓ кызый РёСЂРЅРµТЈ карашын тиз тоя. Р?кесенең РґУ™ күңеле, очрашырга теләп, аулак урын эзли… Шулай Р№У©СЂРё торгач, РњУ™С…ТЇРї Р№У©РєРєУ™ уза… Беркөнне Миңлегали РњУ™С…ТЇРїРЅРµ, Т—РёС‚У™РєР»У™Рї, Хәтирәбану янына алып СѓРє кайта.

– Р?кенче хатын белән никахлашырга СЂУ©С…СЃУ™С‚ РёС‚, Хәтирәбану җаным, – РґРё СѓР». – РњРёТЈР° Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ У™Р№С‚ТЇ Р±РёРє авыр… Р‘ТЇС‚У™РЅ чара РґР° юк… Бала РєРёСЂУ™Рє бит… Картайгач, ялгыз нишләрбез… Курыкма… РўТЇСЂ башында гына утырырсың…

Бу тамашадан өнсез, телсез калган Хәтирәбану каршы бер сүз әйтә алмый, тик тора. Ул арада башын аска иеп, бик итагатьле кыяфәт белән утырган Мәхүп сүзгә кушыла.

– Хәтирәбану апай, бергә-бергә бик тату торырбыз. Син бик әйбәт кеше бит. Сине хөрмәтләми мөмкин түгел…

– Мин рөхсәт итәм, – ди Хәтирәбану, ниһаять, телгә килеп. – Сез бит инде Мәхүпләрдә яшәргә җыенасыздыр?..

Шул мәлне Мәхүп, урыныннан торып, Хәтирәбануны кочаклап ук ала да:

– Р?-Рё Хәтирәбану апай, СЃРёРЅРµ ташлыйбызмы СЃРѕТЈ, Аллам сакласын! – РґРё.

У?лбәттә РёРЅРґРµ, РњУ™С…ТЇРї: «Анда ничек яшисең? РњРёРЅРЅУ™РЅ башка тагын РєРёСЏТЇРіУ™ чыкмаган У©С‡ сеңел бар бит», – РґРёРї У™Р№С‚У™ алмый. Алар шулай Хәтирәбану өеннән чыкмый…

Р?ртәгесен шушы хәлне белгән Елгабаш халкы Р°Т» РёС‚У™. Һәркемнең телендә шушы вакыйга яңгырый.

– Шимпанзе, диләр. Шимпанзе гына, пычагым! Селәүсен бу! Агач башына менеп, өстеңә сикерә, бугазыңны чәйни торган ерткыч!

– Мәхүбе барыр инде аның. Сораучы булмаганга гына интегеп йөрде.

– Аны хәзер дә кем сораган соң?! Хатынлы иргә үзе тагылып кайткан ич!

– Оятсызның РґР° оятсызы РёРєУ™РЅ Р±Сѓ Миңлегали РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂРµ! Хәтирәбану аны йортка кертте, кеше итте. У? СѓР»! Т–РёСЂР±РёС‚!

– Юу-ук, җаный; бу адәм актыгын җиргә тиңләмә син! Җир-ана ул – изге нәрсә. Бу – җылан! Шуышып килде дә Хәтирәбануның куенына керде. Хәзер әнә агулы тешен йөрәгенә батырды. Өеңә көндәш алып кайтсын әле! Башка сыярлык эшме бу?!

РљУ©РЅРЅУ™СЂ ТЇС‚У™ торды. У?кренләп СЃТЇР·Р»У™СЂ РґУ™ тынды. Хәтирәбануның гына җаны янудан туктамый, РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ РєУ©С‡У™СЏ генә, СЏРЅР°-СЏРЅР° күмерләнә бара… Баштарак Миңлегали бер РєУ©РЅ – РњУ™С…ТЇРї янында, икенче С‚У©РЅРЅРµ Хәтирәбану янында йоклый. Р”ТЇСЂС‚-Р±РёС€ айдан, РњУ™С…ТЇРїРЅРµТЈ РєУ©РјУ™РЅРµ түгәрәкләнеп беленә башлагач, РёСЂ бөтенләй яшь хатын янына күчкән. УЁР№РЅРµТЈ РёТЈРµ белән җәелгән РєРёТЈ сәкенең бер ягында – РњУ™С…ТЇРї белән Миңлегали, икенче кырыйда Хәтирәбану РёРєУ™РЅ.

УЁР№ мәшәкатьләре белән РєУ©РЅРЅУ™СЂ тиз узган. У? төннәр… Кышкы озын С‚У©РЅРЅУ™СЂ Хәтирәбану өчен тоташ газапка әверелә. В«Р?СЂ Р±РёСЂРјУ™Рє – җан Р±РёСЂРјУ™РєВ», – РґРёРіУ™РЅ борынгылар. Кечкенә генә У©Р№ эчендә Миңлегали белән РњУ™С…ТЇРїРЅРµТЈ пышын-пышын назлашып СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇ Р°Т»У™ТЈРЅУ™СЂРµ колакка килеп бәрелгәндә, Хәтирәбануның йокысыз күзеннән чишмә-чишмә яшь ага… У? беркөнне… Газап-сагышта янган йөрәгенең С‚ТЇР·У™СЂ чамасы калмагач, күрше авылга, әнисенең сеңлесе янына РєРёС‚У™ СѓР». УЁС‡ тәүлек СѓР·СѓРіР°, Миңлегали, РњУ™С…ТЇРїРЅРµТЈ әтисеннән ат алып, Хәтирәбану артыннан килеп С‚У™ Т—РёС‚У™.

– Бер сүз әйтми киткәнсең, Хәтирәкәем. Басудан кайтсак, син өйдә юк. Тәтәне сагындым, дип әйтәсең барые. Кайтыйк инде. Синнән башка өйнең яме, ризыкның тәме юк, – ди бу, тасма теленә ирек куеп.

– Кара әле, кияү, – дигән Хәтирәбануның апасы моңа каршы. – Син сайравын сайрыйсың да. Сеңел- нең өенә көндәш алып кайтуың гына җитмәгән! Ни көнгә төшергәнсең! Тәнендә чыпчык чукырлык ит калмаган!

– Тәтәкәем, гөнаһлы булма. Без аерым ашамыйбыз. Ашарга Хәтирәбану ТЇР·Рµ пешерә, – РґРёРї җавап Р±РёСЂРіУ™РЅ Миңлегали. – У?Р№РґУ™, кайтыйк, карчыгым, – РґРёРї, хатынын йомшак кына кочып та алган.

Күнгән Хәтирәбану. Тәмле телдә таш эрер дип, юкка гына әйтмиләрдер шул. Күнгән. Үз өем – үз көем, дигәндер. Тәтә булса да, мин монда чит кеше, дигәндер.

Алар тәтәләре яныннан ат арбасына янәшә утырып киткән! Бу мизгелләрдә хатын иренең тән җылысын тоюдан изрәп, бәхетенең кабат кайтуына өметләнеп барган. Шулай бер-ике чакрым ара узгач, Миңлегали атны кинәт кенә туктата да Хәтирәбануны төртеп төшерә. Хатынның күңеленә әз генә булса да җылылык, яктылык бирә башлаган өмет кинәт юкка чыга. Күз аллары караңгылана, башы әйләнә дә сөрлегеп юл кырыена егыла.

– Син нәрсә!.. Хатын башың белән рөхсәтсез чыгып киттең! – дип акыра ир, камчысын уйната-уйната. – Мине мыскыл итәргә уйладыңмы?! Мин үземне төрмәдә дә мыскыл иттермәдем. Харап булган – укасы коелган… Өстеннән көндәш алып кайткан! Бала табаргае!

Хәтирәбану юл тузанын тырный-тырный үксегән.

– Үтер соң! Бәреп үтер мине! Мин үз өемдә үзем килмешәк булып яши алмыйм…

– Нишләп ул синең генә өең булсын? Мин аны кактым, суктым, төзәттем…

– Чыгып китегез! – дип өзгәләнә хатын.

Аның бу сүзләре янган утка керосин сипкән шикелле була.

– Ах, әле син безне куып чыгармакчымы? – дип кыза ир. – Кысыр башың белән йөкле хатынны урамга кумакчымы! Мине бала күтәреп хәер соранырга кушасыңмы?! – Миңлегали камчысын селтәп, бар көченә Хәтирәбануның җилкәсенә сызып җибәрә. Үзен үзе белештермәгән ир җирдә яткан хатынны сүгенә-сүгенә кыйнарга керешә. Ярсыган үгездәй күзләре акайган Миңлегали бераздан, камчысын ташлап, юлда аунаган хатынны күтәреп арбага утырта. Аннары капчыктан литр сыешлы шешәгә салынган әче бал тартып чыгара. Башлап үзе эчә. Аннары хатынына суза. – Мә, эч. Җиңеләеп китәрсең… – ди.

Тынычлана алмыйча сулык-сулык килеп утырган хатын башын читкә бора.

– Кирәкми…

– Эч! – РґРёРї боера РёСЂ. – Р­С‡. Гафу ит… Кызып кителде… Т®Р·РµТЈ бит… Чыгып китегез, дип… У?Р№РґУ™, СЌС‡!..

– Минем аны авызыма да алганым юк!

– Алганың булмаса… Менә алырсың. Тәмле ул… Балдан гына ясалган. – Миңлегали хатынының, башын үзенә борып, авызына шешәсеннән генә әчегән бал РєРѕСЏ. – Менә шулай, – РґРёРї, үзалдына СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™ СѓР». – Кая, РєТЇР· яшьләреңне сөртим әле. Т®Р·РµТЈ РґУ™ инде… Авылда артымнан чыш-пыш килеп кала башладылар. Р?меш, без СЃРёРЅРµ куып чыгарган… Р?меш, РјРёРЅ СЃРёРЅРµ Р±РёРє кагам икән… РњРёРЅРµ беләсең Р±РёС‚ инде… Кызып РєРёС‚У™ торган чирем бар… – Хәтирәбану бер кәлимә СЃТЇР· дәшми. Кан тамырлары буйлап таралган әче балдан РёР·СЂУ™РіУ™РЅ РіУ™ТЇРґУ™СЃРµ бушлык эчендә Р№У©Р·У™ сыман. РЈР» ТЇР·Рµ РґУ™ гел бушлыктан тора шикелле. Миңлегали нидер У™Р№С‚У™, нидер сөйли, У™РјРјР° Хәтирәбану аларның асылына төшенми. Бераздан РёСЂ хатынына елышып СѓРє утыра, иңнәреннән кочып, күкрәгенә кыса. Күлмәк изүен чишеп, хатынның күкрәкләрен капшый… У?ле генә РєТЇРє РєТЇРєСЂУ™Рї, яшен яшьнәп, давыллап яуган көчле яңгырлардан СЃРѕТЈ СЏС€У™СЂРіУ™РЅ табигатьтәй, Хәтирәбануның күңеле РґУ™ яктыра башлый. РЈР», ТЇР·Рµ РґУ™ СЃРёР·РјУ™СЃС‚У™РЅ, иренең кочагына ава…

– Монда юл өсте. Эчкәрәк керик! – ди ир.

Алар, басу өсләтеп барып, салам эскерте янында туктый. Р?СЂ белән хатын озак назлана. Р?ренең С‚У™РЅ җылысыннан, кайнар сулышыннан кабат терелгән хатын кар эчендә С‡У™С‡У™Рє аткан умырзаяны хәтерләтә. РЎУ©СЋ-назлануларының РёТЈ югары ноктасына җиткән мәлендә СЏРЅУ™С€У™РґУ™ басып торган карт алаша С‚ТЇР·РјРё – кыр-басуларны яңгыратып кешнәп җибәрә…


* * *

Мәхүп Миңлегалинең хыялын тормышка ашыра – малай таба. Аңа Сәгъдәтша дип исем кушалар. Гатаның фамилиясе шушы Сәгъдәтшадан килә.

Сәгъдәтша тугач, йорттагы тәртип бөтенләй ТЇР·РіУ™СЂУ™. Р?ТЈ беренче СЌС€ итеп Миңлегали РјРёС‡ артындагы тар аралыкка СЃУ™РєРµ ясый Т»У™Рј Хәтирәбануның ятагын шунда күчерә.

– Синең урын-җир турына Сәгъдәтшаның бишеген асабыз. Сабыйга урын бирерсең инде, – ди.

– Чыбылдыгыгыз янәшәсенә дә элеп була ич, – дип, каршы килеп карый хуҗабикә.

– Син нәрсә тагын! – дип, күзен акайта ир. Аннары йомшаграк итеп: – Тиле, үзеңә тыныч булыр. Бала җылаганны тыңлап ятканчы… – дип куя.

– Аның җылаганы мич артында да ишетелә инде. Җыласа… Җыласа тирбәтерсез, – ди хатын, үз сүзен сүз итәргә теләп.

Кортканың һаман карышып торуы Миңлегалинең җенен чыгара башлый. Шуңа күрә, бүтән каршы сүз әйтмәсен дип, хатынның җан ярасына учлап тоз сала.

– Син иң элек малай тап! Бишекне кая эләргә икәнен аннары өйрәтерсең? Кысыр тәре!..

Р?РЅРґРµ йорттагы бар хезмәт Хәтирәбану өстенә төшкән. РљУ©РЅ саен СЃСѓ китергән, мичкә яккан, гаиләгә ашарга әзерләгән, У©Р№ җыештырган… У? төннәрендә аның сердәше РєТЇР· яшьләре була. РњРёС‡ артындагы тар аралык – хатынның СЏРЅР°-СЏРЅР° әкренләп корып баруының шаһиты…

Озак яши алмаган Хәтирәбану. Кырык яше тулар-тулмас якты дөнья белән хушлашкан. Аның үлемен авыл халкы авыр кичергән. Соңгы юлга озатырга олысы-кечесе – барысы да килгән. Мәрхүмәнең мәетен капка төбенә алып чыгып, җеназа намазы укыгач, авылның нык тормышлы, мөхтәрәм карты Бикмөхәммәт түзмәгән:

– Күңелең булсын, Миңлегали! – РґРёРіУ™РЅ. – Тынычлап йокларсың инде… Йортлы-җирле булып калдың. Без СЃРёРЅРµТЈ нәсел-РЅУ™СЃУ™Р±РµТЈРЅРµ РґУ™, туган Т—РёСЂРµТЈРЅРµ РґУ™ белмибез. У?РјРјР° менә ТЇР·РµТЈРЅРµ беләбез. Җылан СЃРёРЅ! Мескен булып шуышып килдең РґУ™ фәрештәдәй тол хатынның күкрәгенә агулы тешеңне батырдың!..

Шул көннән «Агулы теш» кушаматы Миңлегалигә ябышып калды…


* * *

Ания, җан тиргә батып, Наилә белән Тәлгать янына килеп егылды.

– Нәрсә булды? – диде апасы, аның кыяфәтенә карап. – Төсең киткән. Бүре күрдең мәллә?

– У?Р№Рµ, – РґРёРґРµ сеңлесе, еламсырап, РєТЇР· читләрен СЃУ©СЂС‚У™-СЃУ©СЂС‚У™. – Р?РєРµ аяклы… Бер кабахәт җан Р±У™Р№Р»У™РЅРґРµ.

– Нәр-сә-ә? – дип сикереп торды Тәлгать. – Мин аңа хәзер учлап учына тоттырам!

– Юк, җизни… Алай түгел… У?тиегез корткыч булган, РґРё.

– Салага! – дип төкерде Тәлгать. – Нәрсә белә соң ул?

– Мин дә аңа: «Провокатор!» – дидем. – Маһупкамал ападан сорарбыз әле. Хөснетдин исемле ул. Көтүче.

– У?-У™, – РґРёРґРµ Наилә. – У?РЅУ™ тегеннәнрәк чыбыркы СЃУ©Р№СЂУ™РіУ™РЅ берәү безнең СЏРєРєР° карый-карый узып киткән РёРґРµ. Шулдыр СѓР».

Ания, кич утырып, әлеге күңелсез очрашудан калган тәэсирләрен көндәлегенә төшерергә дип утырган гына иде, күрше хатыны Хәтимә килеп керде.

– Маһупкамал кая? – диде ул, Аниягә ямьсез генә күз ташлап.

– Хәерле кич! – диде Ания. – Алар түр якта. Чәй эчәләр.

Хәтимә эчкә үтте. Хәл-әхвәл сорашкач, чәйдән авыз иткәч, әле Рәшидәгә, әле Маһупкамалга карап:

– У?Р№С‚У™СЃРµ сүземне ничек башларга белми утырам әле, – РґРёРґРµ.

Маһупкамал сагаеп кына:

– Берәр хәвеф булмагандыр ич? – дип сорады.

– Юк ла, хәвеф түгел. Менә балалар…

– У?йтсәң У™Р№С‚ РёРЅРґРµ, – РґРёРґРµ хуҗабикә. – Балалар нишләгән?

– Минем кыз сыер сава Р±РёС‚. У?ле генә эштән кайтты.

– Соң! – дип тәкатьсезләнде Маһупкамал.

– Менә шунда көтүче Хөснетдин… РќРё дип… Маһупкамалларга кунакка кайткан бер пар РєУ©РїУ™-көндез… чишенеп… Ялангач СѓРє калып, малай… РњРёРЅ СЃРёТЈР° әйтим, оятсызланып яталар… Р?СЂ-ат белән хатын-кызның нишләп ятканын аңлыйсыз инде… Яңгыр СЋРє РґРёРї, ах- СѓС… киләсез! Шундый хәлләрдән СЃРѕТЈ РЅРёРЅРґРё яңгыр яусын! – РґРёРї У™Р№С‚У™ РёРєУ™РЅ.

Бу хәбәрне ишеткәч, Рәшидәнең чынаягы кулыннан төшеп китте. Йөзе бер агарды, бер кызарды. Ни әйтергә, ни дип җавап бирергә сүз таба алмыйча изаланды. Ниһаять, фикерен туплап, нык итеп бер сүз әйтте:

– Бул-мас!

– Мин дә шулай дип уйлыйм, – дип кушылды Маһупкамал. – Менә нинди эссе көннәр тора. Кияүне майкадан да күргәнем юк. Өстендә – һәрчак күлмәк.

– Балаларның үзләрен дәшим әле, – дип, урыныннан кузгалды Рәшидә.

– Ашыкма әле, – дип киңәш итте Маһупкамал. – Ашыкма, апай. Яшьләрнең күңелен пычрак гайбәт белән буяма. Көтүче Хөснетдин сөйләгән бит. Ул адәм актыгының кем икәнен беләсеңме? Ул – Сәгъдәтшин Гата малае!

– Алайса, аңлашыла, – диде Рәшидә. – Аңа ни җит- ми икән соң?

– Тик торганда түгелдер, апай. Кызларга РєТЇР·Рµ төшкәндер. У? кызларның РёСЃРµ китмәгәндер. РЈР» малайның үзен хатын-кызларны аулакта очратса Р±У™Р№Р»У™РЅУ™ башлый, диләр…

– Җылан! – диде Рәшидә, бар ачуын, бар нәфрәтен шушы сүзгә салып. – «Агулы теш» дип Бикмөхәммәт бабай бик белеп әйткән.

– Җыланның җыланы, апай, – РґРёРї дәвам итте Маһупкамал. – РЎРёРЅ аның мактанчыклыгын күрсәң… Косасылар РєРёР»У™. Кеше янында шундый У™Р№Р±У™С‚ булып кыланыр. Р?РєРµ кулы белән күрешкән булыр, С…У™Р»-әхвәлеңне сорашыр… Эшең С‚У©С€У™ калса, игелек өмет РёС‚У™ РєТЇСЂРјУ™ РёРЅРґРµ.

– Гатаның нәкъ үзе икән, – диде Рәшидә.


* * *

У?тисе үлем түшәгенә ауганда, Гата уникенче яше белән бара РёРґРµ. Мәңгелеккә күчәренә Р±РёС€ РєУ©РЅ калганда, әтисе аны ТЇР· янына дәшеп алды.

– Улым, – РґРёРґРµ СѓР» Р°ТЈР°, хәлсез куллары белән малаеның битләрен сыпырып. – Безнең нәселдә РёСЂ балалар У™Р· булды. РњРёРЅ үзем РґУ™ У©С‡ кыз янында бер малай булдым. РЎРёРЅ алты кыз туганыңа – берәү. Р?СЂ-атсыз хатын-кызга авыр.

– У?ти, СЃРёРЅ бар РёС‡, – РґРёРї, борынын тартып алды Гата.

– У?Р№ улым… – РґРёРї РєСѓР№РґС‹ авыру. – Р?чмаса, Т—РёР·РЅУ™Р»У™СЂРµТЈ РґУ™ башка авылда… Ялланып урак урырга бардылар да… РєРёСЏТЇРіУ™ чыгып калдылар… Калган апайларыңа ТЇР· авылыбыз кешеләре насыйп булсын инде… Нык Р±СѓР», улым. Р?ТЈ элек ТЇР·РµТЈ турында кайгырт. Бу кырыс РґУ©РЅСЊСЏ РєРёТЈ күңелле, олы йөрәклеләрне У©РЅУ™Рї бетерми.

– Олы йөрәкле кеше нык буладыр ич инде, әти? Көчле буладыр?

– Анысы шулай. Көчле була. У?РјРјР° андыйлар йомшак. Андыйлар кеше жәлләүчән була. Кеше РґРёРіУ™РЅРµТЈ – катлаулы җан. РЈР» үзенә авыр чакта гына СЃРёТЈР° РєРёР»У™. РЎРёТЈР° авыр чакта читтән карап тора… РЁСѓРЅС‹ онытма, улым: йомшак агачны РєРѕСЂС‚ баса…

Малай уйга калды. Бераз тын торгач, әтисенең сүзләрен түкми-чәчми хәтеренә сеңдерергә теләгәндәй, кабатлап сорады:

– Алайса, олы йөрәкле, йомшак күңелле булу әйбәт түгел инде, әти?

– Йомшаклык – СЃРёРЅРµТЈ ТЇР·РµТЈ өчен У™Р№Р±У™С‚ түгел СѓР», улым. Кеше РёТЈ элек ТЇР·Рµ турында кайгыртырга тиеш. РњРёРЅ менә яши-яши шушы фикернең хаклыгына инандым. У?РЅУ™ старостаны гына ал: үзебез өчен эшлибез, җәмәгать, РґРёРї сөйли халыкка. Р­-СЌ. РЈР» ничек яши дә… Без ничек?..


* * *

У?тиләрен Т—РёСЂР»У™РіУ™С‡, Гата өлкәнәеп киткәндәй булды. РљРёС‡ Т—РёС‚ТЇРіУ™, урамга чыгып йөгерү ягын гына карый торган малай уйчанланып калды. У?тисенең СЃРѕТЈРіС‹ киңәшләре Р°ТЈР° тынгылык Р±РёСЂРјУ™РґРµ.

«Җизниләр үзебезнең авылныкы булса, әйбәт икән дә бит. Кышлык утынны моннан соң ничек әзерләрләр? Ерактагы җизниләр килә алмас шул».

Шулай уйланып Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™, малайның башына матур бер фикер килде. Яшьтәше Сабитның У©Р№Р»У™РЅРјУ™РіУ™РЅ РёРєРµ абыйсы бар. РђРЅС‹ТЈ РёРєРµ апасына менә РґРёРіУ™РЅ РєРёСЏТЇ РёРЅРґРµ алар. Зариф белән Касыйм абыйсын ничек Т—РёР·РЅРё РёС‚У™СЃРµ СЃРѕТЈ? Менә минем РёРєРµ апай бар. Өйләнегез әле, РґРёРї әйтеп булмый Р±РёС‚. Малай, апаларын РєРёСЏТЇРіУ™ Р±РёСЂТЇ юлын тапмаса РґР°, татлы хыялга чума. У?РЅУ™ СѓР» Сабит белән бергә атлар коендырырга С‚У©С€У™. Апалары берәм-берәм сыер сава. Кергән арада Гатаны каймак белән сыйлыйлар. Сабит Гатаның терсәгенә төртеп ала. «Аша СЃРёРЅ, аша. Оялып утырма. Минем Т—РёТЈРіРёР»У™СЂ юмарт», – РґРёСЏ-РґРёСЏ, аны кыстый…

Гатаның аяклары хыяллар тәэсирендә еш кына Зариф белән Касыйм янына атлый. Басуда эшләүче егетләр, Гатаны күргәч, елмаеп:

– О-о, Гатаулла! Ни хәлләрең бар? Ниләр кырып йөрисең? – дип, елмаеп исәнләшәләр.

– Кырган нәрсә юк ла, – ди Гата, өлкәннәргә җавап бирергә тырышып. – Кыр бәрәңгесен карап кайтыйм, дигән идем.

– У?Р№РґУ™, бераз СЏР» итеп РєРёС‚!

Бу тәкъдим малайның күңеленә сары май булып ята. Зариф белән Касыймның үз итеп сөйләшүләре аны үсендереп җибәрә. Егетләрнең кояшта янган йөзләренә, нык беләкләренә карап соклана ул. «Болар минем җизни булсамы?.. Мин яра алмаган тумранга болар калун белән бер генә суга инде», – дип уйлап куя.

Узган РєУ©Р·РЅРµ утын әзерләүдә Гата РґР° катнашты. Р?ТЈ элек урман хуҗасының өенә У™РЅРёР»У™СЂРµ барды. В«Р?РєРµ корыган РёРјУ™РЅ бирермен. Килегез, карагыз», – РґРёРіУ™РЅ. Р?ртәгесен бер апасына ияреп, Гата урманга китте.

Көзге урман үзенчә матур. Аяк астын йомшак сары юрган сарган. Агачлар, үзләренең шәрәлегеннән оялгандай, тыйнак кына серләшә шикелле. Чыршы, наратлар гына көязләнеп, салкын җилләргә исләре дә китмичә, ямь-яшел килеш тора. Гата агач кәүсәләрен коча-коча хозурланып йөргән арада, урман хуҗасының өлкән улы Шәрифҗан апасына корыган имәннәрне күрсәтте. Шәрифҗан як-ягына күз ташлап алды да, Гата якында юклыгына инанып, кызның беләгеннән эләктерде.

– Миңсылу, арырак тагын бер имән бар. Анысын бушка бирәм. Минем теләгемне үтәсәң, бушка…

Р?СЂ җөмләсен тәмамлаганчы кыз кулын тартып алды РґР°, кеше-кара ишетмәсен РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, пышылдап әйтте:

– Нишлисең син, Шәрифҗан абый!

– Тукта әле СЃРёРЅ, ашыкма, – РґРёРї бүлдерде Шәрифҗан. – Урман СѓР» – СЏС€У™ТЇ чыганагы. Минем әти У™Р№С‚У™: В«Т®Р»У™СЃРµ килгән карга гына урманнан РєРёС‚У™В», – РґРё. Т®Р·РµТЈРЅРµ урманга эшкә алырмын. Печәнле РґУ™, утынлы РґР° булырсыз. У?Р№РґУ™, якын булыйк, РєРёСЂРµ какма мине… У?Р№РґУ™ инде…

Болардан алты-җиде адым гына карт юкә кәүсәсе артында торган Гата аларның сөйләшүен ишетте. Шәрифҗанның ни теләгәнен бик әйбәт аңлады. «Кара син аны, кәҗә тәкәсе, үгез! – диде ул эченнән генә. – Оялмый… Кызларга үрелмәкче була бит, ә! Хатының ишетсә, синең бугазыңны чәйни бит! Апайга кагылып кына кара…»

Шәрифҗан тагын ниләр сайрамакчы булгандыр, анысы бер Аллага мәгълүм. Ул арада Миңсылу ике куллап аның күкрәгенә төртеп җибәрде дә, урманны яңгыратып:

– Мин сине ару кеше, дип йөри идем. Син Шәрифҗан түгел, Шапшак җан икәнсең! Оятсыз! – дип кычкырды.

Ул арада карт юкә артыннан Гата да калыкты. Шәрифҗан каушап китте. Акланырга теләгәндәй, мыгырдана-мыгырдана сөйләнде.

– Нигә дип тавыш чыгарасың соң син? Тигән кеше юк бит әле. Мин сиңа тагын бер имән генә күрсәтим, дидем… Кирәк түгел икән, бигайбә…

Миңсылу аны тыңлап тормады. Р?СЂРЅРµТЈ пычрак тәкъдименә гарьләнүдән кушучлап йөзен томалаган хәлдә, кайту ягына йөгерде. Авызыннан СЃУ©СЏРіРµ тартып алынган СЌС‚ шикелле, Шәрифҗан ырылдап калды.

– …чеметим. Кем РґРёРї белдең СЃРёРЅ ТЇР·РµТЈРЅРµ! Хәерче С‚У™СЂРµ! Агулы теш! Р?СЂ РєТЇСЂРјРё үлгере!..

Апасы исеменә әйтелгән Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ Гата аермачык ишетте. РђРЅС‹ТЈ кечкенә йодрыклары таш булып йодрыкланды, тешләре шыгырдады, күзләреннән яшь бәреп чыкты. У?РіУ™СЂ көченнән килсә, СѓР» шушы мизгелдә ТЇРє Шәрифҗанның бугазына ябышыр РёРґРµ, типкәли-типкәли, Т—РёСЂРґУ™ аунатыр иде… Юк, булдыра алмый. Гата көчсез. РЈР» әкрен генә, мышкылдап, йодрыгы белән РєТЇР· төпләрен сөртеп алды. Шулчакта әтисенең сүзләрен исенә төшерде… «Нык бул… – РґРёРґРµ СѓР», аның киңәшләрен кабатлап. – Нык бул…»

Миңсылу утын әзерләргә урманга Р±ТЇС‚У™РЅ бармады. Бу СЌС€ әнисенә, кечкенә апасы белән Гата җилкәсенә төште. Р?РєРµ тоткалы РєСѓР» пычкысы белән РєРѕСЂС‹ РёРјУ™РЅРЅРµ кисүләре… куллардан С…У™Р» РєРёС‚У™, аяклар сыгыла башлый. Кендегең аркаңа ябышкандай була…

– Йә, дөньяда ниләр бар, Гатаулла? – ди Зариф, иске чикмән читенә утырып.

– Белмим шул!

– Һе, – РґРё Зариф, букчасыннан СЃУ©С‚ тулы шешәсен ала-ала. – У? апаеңнар нишли? Анысын беләсең РёРЅРґРµ.

Гатаның йөзе яктырып китә. «Апайлар турында тикмәгә генә сорамыйдыр…» дигән уй аңа рәхәтлек бирә.

– Йөриләр инде шунда, – ди ул, тәгаен ни әйтергә белмичә.

У? Зариф һаман төпченә.

– Кулъяулык чикмиләрмени?

– У?… Кулъяулык… – РґРё, авызын ерып, Гата. – Чигәләр. РњРёТЈР° РґР° чигеп Р±РёСЂРґРµ Миңсылу апа.

– Матурмы?

Гата пөхтәләп төрелгән кулъяулыгын, кесәсеннән алып, Зарифка суза.

– Менә!

Кырыйлары зәңгәр мулине җеп белән челтәрләнгән, өч почмагына өч алсу чәчәк чигелгән кулъяулыкка бераз карап торгач, Зариф әйтеп куя:

– Минем мондый матур кулъяулыгым юк!

– Булыр, Зариф абый! – дип кычкырып җибәрүен үсмер үзе дә сизми калды.

…Җәй үтеп, көзгә керделәр. Басулардан иген җыелгач, бәрәңгене алып бетергәч, ир-ат кичләрен каравыл өенә йөри. Каравыл өенә Гата да ияләште. Өлкәннәр телендә ни генә юк! Яшьлекләрендә булган мәхәббәт маҗараларын да, кемнең кайчан нәрсә урлаганын да, көлке-мәзәкләр дә ишетәсең монда.

Шулай кыш чыгылды. У? СЏР· СѓР» елны РёСЂС‚У™ килде. Мартның егермеләрендә ТЇРє кар астына СЃСѓ төште РґУ™ РєУ©РЅРЅУ™СЂ җылына башлады. Атна-СѓРЅ РєУ©РЅ эчендә РєУ©РїС€У™РєР»У™РЅУ™-РєУ©РїС€У™РєР»У™РЅУ™, кар эреп бетә СЏР·РґС‹. Елгабашка терәлеп аккан тар инеш, ярларыннан чыгып, ТЇР·У™РЅРЅУ™СЂРіУ™, болыннарга, С‚ТЇР±У™РЅ урамнарга таралды. Ярыла-ярыла РєРёСЃУ™РєР»У™СЂРіУ™ бүленгән бозлар этешә-төртешә акты. Берничә РєУ©РЅРЅУ™РЅ инеш бозлардан арынды, тынычланып калгандай булды. Болганчык салкын СЃСѓ эчтән генә кайный сыман РёРґРµ.

Каравыл өендә ул көнне сүз гел язгы эшләр турында булды. Гата инде йокымсырый башлады. Кайтырга кирәк, дип кузгалган иде. Шул мәлне башка авылларда көтүче булып ялланып көн күрүче Фазылҗан әйтеп куйды:

– Җыенда Р?сламгалинең Зарифы У©Р№Р»У™РЅУ™СЃРµ РёРєУ™РЅ.

Зариф исемен ишетүгә, Гатаның йокысы «эһ» дигәнче юкка чыкты. Колаклары торды.

– Кемгә өйләнәсе икән соң? – диде берсе.

– Р?сламгали абзый – акыллы кеше. Кем белән кодалашасын РєТЇ-ТЇРїС‚У™РЅ уйлап куйгандыр.

Аңа икенче берәү каршы төште.

– Ба-ай кеше, диген син. Байлар бай белән аралашыр.

Зарифның кем кызына өйләнәсен берәү РґУ™ тәгаен У™Р№С‚У™ алмады. Бу хәлдән Гатаның күңеленә җылы йөгерде. «Зариф абыйсы, әлбәттә, аның апасына – Миңсылуга У©Р№Р»У™РЅУ™С‡У™Рє. Теге чакта СЋРєРєР° гына сораштымыни СѓР»? Елгабашта аның апасыдай кем бар? РўТЇР±У™РЅ очтагы чатан Санияме? Табак битле, С‚У™Р±У™РЅУ™Рє буйлы, бака РєТЇР· Сәлимәме? У?Р№Рµ, Зариф абыйсы, һичшиксез, аның апасын сайларга тиеш».

Ул төнне Гатаның йокы тишеге ачылды. Төн буе керфек какмыйча, хыял дөньясында йөрде. Хәзер алар Сабит белән кода булачак, җан дуслар. Бергә су коенырлар, бергәләп печән чабарлар… Берәрсе Гатага: «Агулы теш», – дип авыз ачса, Сабит очып кына куначак… Сабит ул көчле дә, берничә яшькә өлкәнрәк тә.

Р?РЅРґРµ Т—РёСЂ кипте. Кыр эшләре башлана РґРёРї торганда, РєТЇРє йөзен соргылт-кара болыт каплады. Болыты шултиклем С‚ТЇР±У™РЅ: агач очларына тиям-тиям РґРёРї тора шикелле. Озак та үтмәде, ишеп-ишеп, ябалак-ябалак кар яварга тотынды. РљТЇР· ачып йомганчы урамнар, басу-кырлар ап-ак юрган астында калды, С€У™СЂУ™ агачлар ак күлмәк РєРёРіУ™РЅРґУ™Р№ булды. «Менә Р±РёС‚ Алланың кодрәте, – диеште өлкәннәр. – Кыр эшләре башлана РґРёРї торганда…» Болыт ничек тиз килсә, шулай тиз китте РґУ™. РЇР· кояшы тагын елмайды. Кар эреде, тик урамнар тагын пычранды, юллар сазланды.

Ул көнне Гатаның әнисе мунча яккан иде. Аларның үз мунчасы юк, һәрчак Дәүләтша абзыйлардан сорап торалар. Өйлә җитеп килгән чак булгандыр. Гатаны әнисе мунчага күз-колак булып кайтырга җибәрде.

– Томалар вакыт җитми микән? Янып бетмәгән кисәүләре булса, чыбык-чабык өстә, – дип өйрәтте.

Гата, У©Р№РґУ™РЅ чыгып, берничә адым гына киткән РёРґРµ – Зариф абыйларыннан чыгып килүче Гөлсәгыйдә карчыкка игътибар итте. Р?гътибар итмичә РјУ©РјРєРёРЅ түгел, штанының бер балагы оек балтырына тыгылмаган РёРґРµ. Мондый гамәл – Гөлсәгыйдә У™Р±РёРЅРµТЈ яучы булып баруы билгесе. Гатаның Р№У©СЂУ™РіРµ кабыргаларына бәрелердәй булып тибә башлады. «Кемгә бара? Безгәме? У?ллә… Зариф абыйсы башка берәүне сайлаганмы?..В» Гата дөньясын онытты: Гөлсәгыйдәдән күзен алмады. Бу мизгелдә Гатага үзенең РєРёР»У™С‡У™Рє тормышы, бар язмышы шушы У™Р±Рё кулындадыр сыман РёРґРµ. РЈР» Р±РёС‚ менә хәзер Гатага каршы очрарга тиеш РёРґРµ ләбаса… РЈР» каршы килмәде, ары китте. Кемгә керер яучы карчык? Зариф абыйсы, бар күңеле белән ТЇР· итеп Р№У©СЂРіУ™РЅ Зариф абыйсы, аның Миңсылу апасыннан Р№У©Р· чөереп, кемгә өйләнер?

Яучы карчык урман хуҗасы Шәрифҗаннарга кереп китте. «Димәк, Шәрифҗанның сеңлесе Нәгыймәне сайлаган», – дип пышылдады Гата. Аңа бик күңелсез булып китте. Өмет тулы якты хыяллар, әле генә яуган кардай, эреп юкка чыкты. Аның бар дөньясын бушлык биләде. Ул үзенең бара торган юлын югалткандай хис итте. Авыр йөк сөйрәгәндәй әкрен генә атлап, мунчага таба китте.

Олылар эшенә тыгылып, олыларча РіУ™Рї корыр РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ түгел әле Гата. У?РјРјР° авыл Т—РёСЂРµ өчен аны кечкенә РґРёРї С‚У™ әйтеп булмый РёРЅРґРµ. Авыл җирендә бала-чага тормышны РёСЂС‚У™СЂУ™Рє таный башлый, РёСЂС‚У™СЂУ™Рє РєСѓР» астына керә. Урак өсте җиткәч, СѓР» быел үзенең катгый сүзен әйтте.

– Р?сламгали абзыйның карчыгы килде, – РґРёРї СЃТЇР· башлаган РёРґРµ У™РЅРёСЃРµ. – Миңсылуны үзләренә урак урышырга РґУ™С€У™.

У?нисенә карап, Гата күзен акайтты РґР°, җен ачуы белән:

– Киленнәре бар РёС‡, урсыннар! – РґРёРґРµ. Аннары үзалдына СЃУ©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅРґУ™Р№ У©СЃС‚У™РґРµ: – Моннан СЃРѕТЈ без Р?сламгалиләргә ялланмыйбыз.

Гатаның ни өчен җенләнеп мондый карарга килүен аңламаган өйдәгеләр аңа каршы сүз озайтмады.

РЈР» Т—У™Р№РЅРµ Гата РґР°, апалары РґР° күрше Каенсар авылында эшләде. Бу 1916 елның Т—У™Рµ РёРґРµ. Яшь РёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ күбесе сугышта. Кайсы гына авылга барсаң РґР°, РјРѕТЈ-зар, хәерчелек. РЁСѓР» РјРѕТЈ-зарларның нигезенә төшенергә теләп, Гата РєУ©РЅРЅУ™СЂ Р±СѓРµ уйланып Р№У©СЂРё. Уйланырга РґР°, моңланырга РґР° аның вакыты җитәрлек. РЈР» РєУ©С‚ТЇ РєУ©С‚У™. «Каенсар байлары РґР° Елгабашныкыннан РєРёРј СЏС€У™РјРё, – РґРёРї фикер Р№У©СЂС‚У™. – Берәүләрнең алты-Т—РёРґРµ сыеры бар, У™ кайберәүләр РєУ™Т—У™ РґУ™ асрый алмый». У?тилә- СЂРµ үлгәч, Гаталар РґР° РєУ™Т—У™РіУ™ генә калды. Сөрүлек җирләрен РґУ™ Р?сламгалиләргә саттылар. Байлар һаман байый. Ярлы һаман ярлылана… РќРёРє? Гата эшләмимени? РђРЅС‹ТЈ апалары РєСѓР» кушырып утырамы? Байлар Р±РёС‚ үзләрен Алланың кашка С‚У™РєУ™СЃРµ итеп тота. Шәрифҗан хезмәтчеләренә: «Сез байлардан көнләшмәгез. Аллаһы Тәгалә ТЇР·Рµ безгә бай язмыш язган. РђРЅС‹ТЈ насыйбы белән яшибез», – РґРё РёРєУ™РЅ. Гатаның ачуыннан тешләре кысыла.

Беркөнне агач күләгәсендә малларның утлап йөрүен карап ятканда, аның янына бер солдат килеп туктады.

– Суың юкмы, энекәш? – диде ул көтүчегә. Гата аның тирләгән йөзенә, талчыккан кыяфәтенә, култык таягына күз салды да:

– У?Р№РґУ™, утыр, абый! – РґРёРґРµ.

Таныштылар. Хөсәен исемле икән. Сугышта яраланган. Хәзер менә Каенсарга әнисе янына кайтып килеше.

Гата букчасыннан агач җамаяк тартып чыгарды да сыерлар янына йөгерде. Аннан, җамаягын тутырып, сөт алып килде.

– Эч, абый. Суга караганда, сөт әйбәтрәк.

– Молодец, энекәш, – диде солдат. – Син чын пролетарий икәнсең!

Малай белән солдат дуслашып китте. Хөсәен дә узышлый көтүче янында туктала. Яңгыр явып, көтү алданрак кайткан көннәрдә Гата да Хөсәеннәргә кергәли. Ошый аңа Хөсәен абыйсы. Ул җавап таба алмый йөргән сорауларны Хөсәен гади генә итеп аңлата да бирә.

У? РєУ©Р· РєУ©РЅРµ, эшләр тәмамлангач, Хөсәен Гатаның Т—РёР·РЅУ™СЃРµ булды. Миңсылу Каенсарга килен булып төште.

Кыш көне Гата Каенсарга кунакка да барды. Җизнәсе белән утын турадылар, кар көрәделәр. Хөсәен аннан Елгабаш турында сорашты.

– Шәрифҗаннардан, Р?сламгалиләрдән куркып торма СЃРёРЅ, – РґРёРї РєРёТЈУ™С€ итте Т—РёР·РЅУ™СЃРµ. – РўРёР·РґУ™РЅ аларның РєУ©РЅРµ бетә.

– Бетми, Т—РёР·РЅРё. Алар Р±РёС‚ Р±РёРє бай, – РґРёРґРµ Гата. – РЈР» Р?сламгалиләрнең җирләрен РєТЇРїРјРµ икәнен беләсең- РјРµ СЃРёРЅ?

– Белмәсәм дә чамалыйм, – ди аңа каршы Хөсәен. – Ул җирләр озакламый кәрәстияннеке булачак. Тиздән, энекәш, ил белән эшче-кәрәстиян комитетлары идарә итә башлаячак.

– Елгабашта андый комитет юк бит, җизни!

– У?легә Каенсарда РґР° СЋРє. РђРЅС‹ без, безнең кебек ярлы халык оештырырга тиеш.

– Оештырып кара, бар. Җыеннарда ярлы-ябагай авыз ачса, Шәрифҗан абый хәзер урынына утырта. «Сез нәрсә, патша хәзрәтләре фәрманына каршы киләсезме? Себергә китәсегез киләме?» – дип кенә кычкыра.

– У? сез курыкмагыз. Озата алмыйлар Себергә. Халыкны өркетмәкче генә була. Чынлыкта, ТЇР·Рµ шыр җибәреп ята. Башкаланың кайнаганын, РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ айкалганын белмимени СѓР»?! Белә. Так што, энекәш, СЃРёРЅ Шакирҗаннан РґР°, башкасыннан РґР° курыкма! Алар бездән курыксын!


* * *

РђРЅРёСЏ өлкәннәрдән ишеткәннәрен С‚ТЇРєРјРё-чәчми язып бара. РЇР·Р°-СЏР·Р° РґР° туктап уйлана. У?ле һаман РґР° РёСЃУ™РЅ-РёРјРёРЅ Р№У©СЂРіУ™РЅ Гата Сәгъдәтшин Елгабаш авылыннан СѓРЅ гаиләне кудырган. Алар Т»У™РјРјУ™СЃРµ – колхозчы. ТєУ™РјРјУ™СЃРµ, мал-мөлкәтен биреп, колхоз оештыруда катнашкан. Бер Сәгъдәтшин сүзенә карап, никадәр кеше «тәмуг»ка озатылган… Гатаулла абзыйның Р±Сѓ кешеләрдә РЅРё үче булган? Сораулар… Сораулар… Сораулар… РђРЅРёСЏ, аларга җавап СЌР·Р»У™Рї, ТЇР·Рµ тарих дәреслекләренә мөрәҗәгать РёС‚У™. РЈР» тәмамлаган җидееллык РјУ™РєС‚У™Рї дәреслекләренә кара- ганда, Африка халыклары һаман әле азатлык өчен РєУ©СЂУ™С€У™. «Димәк, кешегә Т—РёСЂ җитми булып чыга РёС‡ инде», – РґРёРіУ™РЅ нәтиҗә чыгара СѓР», үзенең яшь акылы белән. – Гата Сәгъдәтшинның РґР° Т—РёСЂРµ булмаган. Алай дисәң… бар РєТЇРє җирләрен РґУ™ Р?сламгали бабайга сатканнар РёС‡. Т–РёСЂРµТЈ булу гына җитми, аны эшкәртергә РґУ™ РєРёСЂУ™Рє Р±РёС‚. Югарыдан килгән фәрманны ТЇС‚У™ТЇ генә аның гамәле. Алай дисәң… Авылның РёРєРµ бай гаиләсенә тимәгәннәр, У™ РєУ©С‚ТЇ көтеп РєУ©РЅ күрүче ярлы Фазылҗан абыйны озатканнар…» Адашкан кеше, юлын табу өчен, ялгыш киткән урынына РєРёСЂРµ килгәндәй, РђРЅРёСЏ РґУ™ тарихка кабат әйләнеп кайта. Тау итәгеннән бормаланып агучы инешкә сыенып утыручы Елгабашка революция шавы ничек килеп кергән? РђРЅРёСЏ авылдагы шул РєУ©РЅРЅУ™СЂРЅРµ РєТЇР· алдына китерергә тырыша.

…Ничәмә-ничә ел инде сугыш газапларыннан интеккән, хәерчелектән интегеп моң-зар белән яшәүче Елгабашка җәй уртасында Шакир Галләмов кайтып керә. Моннан бер ел элек кенә хәрби хезмәткә алынган егетнең кинәт кайтуы төрле сүзләр чыгуга сәбәп була. «Хәзер Герман белән сугышасы түгел. Дошман үз авылыбызда. Байларны себереп түгәсе», – дип әйтә икән, имеш, Шакир.

РљРёС‡ саен халык җыенга җыела. Авылның бер башында урта хәллеләр, байлар нотык тота. Р?кенче башында – ярлы-ябагай. Үсмер Гата Шакирның Т»У™СЂ сүзен йотып кына бара. Соңрак Хөсәен җизнәсеннән алган мәгълүматлар ачлы-туклы СЏС€У™РіУ™РЅ Гатаның күңеленә өмет РЅСѓСЂС‹ кертә. РЈР» карашының киңәюен, күкрәгенә РєСѓУ™С‚ РёТЈУ™ баруын тоя.


* * *

1917 елның 10 РЅРѕСЏР±СЂРµ РёРґРµ. Шәрифҗан У©СЏР·РіУ™ китте. РЈР» аннан коточкыч С…У™Р±У™СЂ алып кайтты. «Вакытлы С…У©РєТЇРјУ™С‚ бәреп төшерелгән! Хакимият эшче-крестьян комитетлары кулына күчкән…» РљРёРЅУ™С‚ өстенә төшкән кара кайгыдан Шәрифҗан уйлау сәләтен югалтты. РЈР» бертуктау- сыз: «Хәзер РЅРё була РёРЅРґРµ?В» – РґРёРї, ТЇР·-үзенә сорау Р±РёСЂРґРµ. Күңеле нидер сизенүдән бертуктаусыз ашкынды. «Китәргә, качарга… Ераккарак олагырга…» – РґРёРї уйлады СѓР». Р?ртәгесен СѓР» атын җикте РґУ™ урманга китте. Алтын-көмешләрен, чүлмәккә салып, юан РёРјУ™РЅ төбенә РєТЇРјРґРµ. «Дөньялар гел болай тормас әле… Бу бәхетсезлек вакытлы күренеш кенә», – РґРёРї уйлады СѓР», ТЇР·-үзен юатып.

У? икенче С‚У©РЅРЅРµ РєРёСЂУ™Рє-яракларын капчыкка туты- рып, бераз ризык алып, фәкыйрь генә киенеп, гаиләсе белән Урта РђР·РёСЏ ягына СЋР» тотты. Алты почмаклы итеп нарат Р±ТЇСЂУ™РЅУ™Р»У™СЂРґУ™РЅ салынган иркен йортта карт әтисе белән У™РЅРёСЃРµ торып калды…

1918 ел башында СѓРЅТ—РёРґРµ яше тулган Гата ярлылар комитетының РёТЈ актив кешесенә әверелә. Февраль башында Гатаны Шакир район үзәгенә Т—РёР±У™СЂУ™. Егет аннан ярлылар өчен сөенечле С…У™Р±У™СЂ алып кайта. Узган елгы салымнарын түли алмаганнарның салымнан азат ителүләре турында була СѓР» С…У™Р±У™СЂ. Моннан СЃРѕТЈ Т»У™СЂ авылда Совет төзеләчәк, РґРёРї аңлаталар Р°ТЈР° районда. Озак та үтми, Елгабашта РґР° Совет төзелә. РђРЅС‹ТЈ СЂУ™РёСЃРµ итеп Шакирны сайлыйлар, У™ ярдәмчесе Гата була. Совет утырышы РЅРёРЅРґРё карар чыгарса – закон шул буласы РёРєУ™РЅ. Советның беренче утырышында СѓРє Шакирҗаннарның урманын, Р?сламгали агайның җирләрен, Касыйм белән Зарифның тегермәннәрен җәмәгать файдасына алырга РґРёРіУ™РЅ карар чыгарыла.

Кимсенүле хәерче бала чагы, кышкы салкыннарда утынсыз интегүләре, Миңсылу апасына Шәрифҗанның пычрак, гарьлекле С‚У™РєСЉРґРёРјРµ Гатаның җанына эремәс таш булып оешкан РёРґРµ. Форсаты чыкты. «Бу карарга тагын бер У©СЃС‚У™РјУ™ кертик әле, – РґРё СѓР» утырыштагыларга. – Җәмәгать, абыйлар! Һәммәгезнең С‚У™СЂУ™Р·У™ бусагасы Т—РёСЂРіУ™ тигән. Р?шеләм-ишеләм РґРёРї торган терәүле У©Р№Р»У™СЂРґУ™ яшибез. Шәрифҗан урманыннан агач бүлеп Р±РёСЂРёРє без халыкка». Хөсәен Т—РёР·РЅУ™СЃРµ карар иткән Р±Сѓ фикер Гатаның дәрәҗәсен РєТЇРїРєУ™ РєТЇС‚У™СЂУ™.

Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ Елгабаш Советы әгъзалары, У©С‡ ат җигеп, Шәрифҗанның өенә РєРёР»У™. Беренче чанада – Шакир белән Гата. «Гата, мөгаен, яшь чагында Хөснетдине төсле булгандыр, – РґРёРї уйлый РђРЅРёСЏ. – Негр халкыдай кара чырай, астыртын явыз караш. Теленнән төшкән СЃТЇР·Р»У™СЂРµ ялтыравыклы, пычрагы эчендә калыр…» У?Р№Рµ, У™РЅУ™ Гата чана башына СѓРє утырган РґР°, бертуктаусыз дилбегәне кага-кага, атны куалый. РђРЅС‹ТЈ салкыннан кызарган битенә Т—РёР» Р±У™СЂУ™, Р±У™СЃ сарган борын тишекләреннән пар чыга.

Шакир, бу тантана ләззәтеннән әсәрләнеп, Гатаны ашыктыра. «Куала! Кабахәтләрнең ояларын тизрәк туздырыйк!»

Шәрифҗанның әтисе боларның килеп керүенә Т»РёС‡ аптырап калмый. «Талагыз, тала! – РґРё СѓР» килүчеләргә. – Кеше малы – РёС€У™Рє мае СѓР». Бик тиз бетә. – Аннары Шакирга карап У™Р№С‚У™: – РЎРёРЅРµТЈ бабаң карак булган. Атаң РґР° карак РёРґРµ. Күрше авыл Саттарның бердәнбер атын урлап сатты. У?РјРјР° баемады. РЎРёРЅ талаучы СѓРє РёРєУ™РЅСЃРµТЈ. Минем маңгай тире түгеп җыйган малларым бугазыңа кара кан булып тыгылсын РґР° СЃРёРЅ шуңа тончык!В»

Бу сүзләрдән соң әби белән бабайны Шакир өйләреннән үк куып чыгара. Алар шул көннән мунчада яши…

Шәрифҗаннарның келәттәге бар ашлыклары, абзардагы маллары ярлыларга өләшенә…

Колхозлашу еллары башланганда, Гата инде Совет рәисе дәрәҗәсенә күтәрелә.

РђРЅРёСЏ, уйлары белән СѓР» чор вакыйгалары эзеннән баруыннан туктап, ТЇР·-үзенә сорау Р±РёСЂУ™: «Шушы хәлләрдән СЃРѕТЈ Гата РЅРё бите белән Р?сламгали бабайның ишеген атлап керде РёРєУ™РЅ? РњР°Т»СЂСѓР№ апайга У©Р№Р»У™РЅУ™Рј РґРёРї әйтергә ничек Т—У©СЂСЊУ™С‚ итте РёРєУ™РЅ? Димәк, боларга «оят», «намус» РґРёРіУ™РЅ төшенчәләр билгесез… Юу-СѓРє, Р±Сѓ гади ТЇС‡ алу гына түгел. Бу хәлләрнең асылы тирәнрәк. У?Р№Рµ, революция җирсезләрне җирле иткән. Элек «бай» РґРёРї аталганнар РґР° колхозга кергән. Р”У©РЅСЊСЏ тигезләнгән Р±РёС‚ РёРЅРґРµ! Аларны РЅРёРіУ™ куарга? Утын ярган Т—РёСЂРґУ™ йомычка кала РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, корткычлык кылып йөрүчеләр РґУ™ булгандыр, – РґРёРї фикер Р№У©СЂС‚У™ РђРЅРёСЏ. – Елгабашта андый хәлләр булмаган РёС‡. Димәк РєРё, югарыдан фәрман килгән РґУ™, болар аны Р±РёРє тырышып ТЇС‚У™РіУ™РЅ. Хәтта У™РЅУ™ РєУ™Т—У™РґУ™РЅ зуррак мал РґР° асрый алмаган Фазылҗан абыйны РґР° озатканнар…» РђРЅРёСЏРЅРµТЈ башына РєРёРЅУ™С‚ мондый СѓР№ килде: «Аңа РЅРёРЅРґРё яла яктылар РёРєУ™РЅ? Маһупкамал апа белә торгандыр. Сорашырга РєРёСЂУ™РєВ».


* * *

Р?сламгали агайның малайлары – Касыйм, Зариф, Сабит – гаиләләре белән авылдан сөрелде. Алар артыннан СѓРє Гафурны РґР° озаттылар. Һәммәсенең РґУ™ гаебе «зур» – алар коточкыч «җинаять» кылган. Гаепләре Җинаятьләр кодексының 58-2, 58-9, 58-10, 58-11 нче маддәләренә туры килгән… Урак урганда, күзенә камыл төртелүдән сукырайган карчыгы белән Р?сламгали агай ялгыз калган. Оялары туздырылган, ятим калдырылган У™Р±Рё-бабайлар кайгы йөген озак тарта алмый. Алар Т»У™РјРјУ™СЃРµ бер-бер артлы РґУ©РЅСЊСЏ куя… Елгабаш сары сагышка уралып, моңсулыкка төренеп кала. Шулай авыл ТЇР· көенә тын гына СЏС€У™Рї яткан бер РёСЂС‚У™РґУ™ Фазылҗанның такмаклый-такмаклый елап йөгергәне урамнарны яңгырата.

– Бүреләр… Бүреләр… Харап иттеләр… Харап иттеләр, – дип үкси ул.

Көтү куганчы мал-туар тирәсендә чуалган хатын-кыз сарык фермасына йөгерә. Фазылҗан – ферма каравылчысы. Бүреләр фермага һөҗүм иткән булып чыга.

Буйдан-буйга ике рәт киртә белән генә тотылган утар эчендә унлаган сарык үлеп ята иде. Ерткычлар, аларны буып, каннарын эчкән. Ул арада Гата белән Шакир фаҗига булган урынга кызу-кызу килеп җитте. Аларга куркудан төсе качкан Фазылҗан ияргән. Кия-кия инде тишелеп беткән киез эшләпәсе белән ул йөзен сөртеп ала-ала, һаман бер үк сүзләрне тәкрарлый:

– Харап иттеләр… Харап иттеләр!..

Фазылҗанның тир белән каешланган күлмәк якасына, кырык ямаулы чалбарына Гата җирәнгәндәй караш ташлады да әче итеп бер сүгенде. Аннары:

– Төн буе йокы җыясың! Корткыч! – дип җикер- де.

– Ничә тапкыр әйттем… Читән тотарга кирәк, дидем… – дип мышкылдады Фазылҗан. – Йокламадым мин… Малларны карап кына кергәнием… Ятып кына торганыем… Шул арада…

– Улама! – дип җикерде Гата. – Түләрсең!

– Нәрсәм белән түлим мин аны?

– Башың белән! – диде Гата, исе дә китмичә.

– Син ни сөйлисең, Гатаулла? – диде арадан берәү. – Хәзер ач бүредән күп нәрсә юк. Бу бәхетсезлеккә бүген Фазылҗан юлыккан. Ул булмаса, бүтән юлыккан булыр иде.

– Ялынма аңа, – диде Фазылҗан, күз яшьләрен сөртә-сөртә. – Агулы тештән кем котылган?..

Бу СЃТЇР·Р»У™СЂРґУ™РЅ СЃРѕТЈ Гата Сәгъдәтшин кырт борылды РґР° тиз-тиз атлап китеп барды. Ферма янына җыелган халык: «Бу хәзер ТЇРє Фазылҗанны кулга алырга милиция чакырта РёРєУ™РЅВ», – РґРёРї уйлап калды. У?РјРјР° милиция килмәде. Авыл тынычланды. Р?РєРµ РєУ©РЅ эчендә сарыклар утарын озын читән белән әйләндереп алдылар.

Уракка төштеләр. Бәбкәгә куелган көлтәләрне әкрен-әкрен ташып, әвен базларында киптерә-киптерә суктырылган ашлыкны амбарга сала бардылар. Октябрь ае коры килде. Ай башында шатырдатып катырды да шуннан эретмәде. Маллар уҗымда йөреп кинәнде.

Ашлык амбарларына якын гына яшәүче кладовщик Кадыйр абзыйның бер асыл гадәте бар. РЈР» Т»У™СЂ РєУ©РЅРЅРµ, таң беленгәндә торып, ишегалдына чыга. Р?ТЈ элек ТЇР· малларына РєТЇР·-колак була РґР° амбарлар тирәсен әйләнеп кайта. Октябрьнең егерме алтынчы РёСЂС‚У™СЃРµ РёРґРµ. Кладовщик амбар янына килеп җиткәч, ТЇР· күзләренә ТЇР·Рµ ышанмыйча туктап калды. Р”ТЇСЂС‚ почмагы РґР° калын-калын ташлар өстенә куелып салынган амбар астыннан бодай бөртекләре сибелеп килгән. «Тычкан-РєТЇСЃРµ тишкәндер, дисәм… амбар читенә бөртек ничек чыгар?В» – РґРёРї уйлап, Кадыйр абзый арырак РєТЇР· сала. РќРё РіР°Т—У™Рї: бодай бөртекләре сибелгән СЌР· СЃСѓ буена таба алып бара. Аннары СЏСЂ астыннан урамга керә дә… инештән өченче йортта гына яшәүче Фазылҗаннарга таба борыла. Кадыйр абзыйның РєТЇР·Рµ акая, җилкәсеннән салкын тир бәреп чыга. «Нишләргә? – РґРёРї пышылдый СѓР» ТЇР·-үзенә. – Граммына хәтле РёСЃУ™РїС‚У™ Р±РёС‚ аның! Үлчәве җитмәсә, РјРёРЅ җавап бирәсе… Хәзер ТЇРє Гатаны алып килергә…»

Амбарның идән арасын астан балта белән каерып тишек капчыкка ашлык агызуның һәм аны Фазылҗаннарга илтеп куюның Гата эше икәне берәүнең дә башына килми… «Карак»ны икенче көнне үк авылдан алып китәләр…


* * *

В«Т–У™Р№РіРµ яңгыр өлешле була», – РґРёРіУ™РЅ РёРґРµ Маһупкамал апасы. Хак әйткән РёРєУ™РЅ. Узган атнадагы болыт Елгабаш турысына СѓРє килеп җиткән РґУ™ РёРґРµ. Дөбер-шатыр йөреп РєТЇРє С‚У™ РєТЇРєСЂУ™РґРµ, РєТЇРє йөзен урталай бүлеп яшен җепләре РґУ™ сузылды. Тамчылап кына яңгыры РґР° СЃРёР±У™Р»У™РіУ™РЅРґУ™Р№ итте. Аннары: «Монда туктасам, СЃРѕТЈРіР° калам», – РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, РёС‚У™Рє-җиңнәрен җилфердәтеп, болыт китеп С‚У™ барды. Яңгырны РґТЇСЂС‚ РєТЇР· белән көтеп торган елгабашлылар иртәгесен ах-СѓС… килеп РіУ™Рї РєРѕСЂРґС‹. В«Р? малай, Каенсарда явып та караган, РґРё. Бала-чага урамда СЃСѓ ерып Р№У©СЂРіУ™РЅВ».

Бу хәлдән соң өч көн узуга, Елгабаш күге кырыенда канатларын җәйгән кечерәк кенә болыт пәйда булды. Тыйнак кына килгән кунактай, ул әкрен-әкрен авыл өстенә якынлашты. Бераздан эре-эре тамчылар сибәли башлады. Озак та үтмәде, яшен яшьнәп, күк күкрәп җибәрде дә, чиләкләп-чиләкләп яңгыр яварга кереште. Ания яланаяк ишегалды чирәменә чыгып басты да ике кулын күккә сузды. Яңгыр җепләре бите буйлап, култык астын кытыклый-кытыклый, тәненә йөгерде. Маңгаенда, битләрендә бертуктаусыз яңгыр тамчылары биеште. «Мондый рәхәт ләззәтне, сафлану хисен бары тик табигать үзе генә бирә ала торгандыр», – дип уйлады кыз.

Күк күкрәү сирәгәйде, ә яңгыр туктамады: яуды да яуды. Авыл өстендә утырып, иркенләп, рәхәтләнеп яуды. Озак тормады, юешләнүдән күшеккән сарыклар бәэлдәшеп кайтып керде. Башка вакытта тәм-том эзләп, туры кайтмыйча, ындыр тирәләрендә буталып йөрүче маллар да тизрәк коры торакларына ашыкты.

Дөньяга яңгыр исе таралды. Сулышлар киңәеп китте, һава җиңеләйде. Яфракларына сарылган тузаннары юылган агачлар елмаешып утыргандай тоелды.

«Бүген яшьләр болынга чыкмый. Бүген алар йокы симертәчәк, – дип уйлады Ания. – Күрше Миңҗамал да фермадагы эшен иртәрәк тәмамлар. Көтү күптән кайтты ич».

Елгабашта кунак булуларына бер атна вакыт эчендә РђРЅРёСЏРЅРµТЈ көндәлегенә РґУ™ шактый мәгълүмат өстәлде. У?РјРјР° аның истәлекләре У™Р±Рё-бабайларына, әти-әниләренә генә кагылышлы. Аларның бүгенге дәвамы РЅРёРЅРґРё? Т®Р·-үзенә шушы сорауны Р±РёСЂТЇРіУ™, РєТЇР· алдына Хөснетдин килеп баса. «Минем белән РЅРё турында сөйләшергә теләде РёРєУ™РЅ СѓР»? РњРёРЅ үзем РґУ™ артык тупас кыландым бугай. Сөйләгәнен тыңлыйсым калган. Язылачак С…РёРєУ™СЏРјУ™ менә РґРёРіУ™РЅ бер мисал булыр РёРґРµ. Провокатор, имеш… Миңҗамал безнең очрашуны белми РёС‡. Сорашыйм әле…»

РљУ©РЅ саен РёСЂС‚ТЇРє торып РєУ©С‚ТЇРіУ™ чыгучы Хөснетдин кайтуына ашап эчте РґУ™ печәнлеккә менеп ауды. Урамда шыбыр-шыбыр яңгыр СЏРІР°. Салам С‚ТЇР±У™Р»У™СЂ астына куыш ясап РѕСЏ корган чыпчыклар үзара нидер серләшеп, шыбырдашып ала. РҐСѓС€ исле РєРёРїРєУ™РЅ печән табигатьнең СЃРёС…СЂРё бишеге сыман. РљРѕС€ тавышлары, яңгыр шыбырдавы РєУ©Рµ үзеннән-ТЇР·Рµ йокыга талдыра. РЈР» уянып киткәндә, яңгыр туктаган, РєТЇРє Р№У©Р·Рµ аязган РёРґРµ. РљУ©РЅ кичкә авышкан. РљРѕСЏС€ СЏТЈР° гына тау астына С‚У™РіУ™СЂУ™Рї төшкән. РњРѕРЅС‹ТЈ дәлиле булып, РєТЇРєРЅРµТЈ тау өстенә тоташкан урынында кып-кызыл болыт сузылып калган. Өйдәгеләр, тыштагы эшләрен тәмамлап, кичке аш ашый, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ. «Мине йокласын дигәннәрдер… Бүген яшьләр болынга РґР° чыкмый РёРЅРґРµ. Йокы РґР° туйды. – РљУ©С‡-куәте ташып торган егетнең башына шулчак мондый СѓР№ килде. – Ылыслыга барсам… Бакча артлатып кына чыгам да… Р?РєРµ чакрым тирәсе ара. РќРёРЅР° Алексеевнага туры керәм. Көмешкәсе булмый калмас…»

Бу уй аны үзеннән-үзе алга әйдәде. Күңеле торган саен ныграк кытыкланды. «Көмешкә булса… Ылыслыда яшь, тыгыз тәнле ялгыз хатыннар да бар…» Егет тиз-тиз генә киенде дә печәнлектән төште. Абзар артыннан бакчага чыкты да чирәмле сукмактан инешкә таба юл тотты. Аннан болын буйлатып кына туп-туры Ылыслыга китте.

Ул килеп кергәндә, Нина Алексеевна җиделе лампа каршысында нидер бәйләп утыра иде.

– Хоснетдин… – диде ул, аптырап. – Болай кичләтеп нишләп йөрисең?

Р?лле Р±РёС€ яшенә җиткән РќРёРЅР° Алексеевна Елгабашның бар кешесен РґУ™ белә. Механизатор булып эшләүче РёСЂР»У™СЂ Р°ТЈР° кайчакта яшертен генә ашлык та китереп РєРёС‚У™. Хатын аларга көмешкә чыгарып РєСѓСЏ. Ашлык әчегән апара чучкаларына булса, көмешкәдән РґУ™ үзенә өлеш чыгара. Хөснетдиннең РґУ™ көмешкә алганы булды.

Беркөнне бер сыер кинәт авырып китте. Мал ыңгырашты да ауды. Аптырады көтүчеләр. Хуҗасын алып килделәр. «Ярамас үлән ашагандыр. Чалырга кирәк», – диеште ирләр. Сыерны суйдылар. Көтү Ылыслы ягы болынында иде. Хуҗа шул чакны: «Хөснетдин, менә сиңа сыерның бавыры, йөрәге. Нина Алексеевнадан көмешкәгә алыштыр». «Миңа көмешкә бирерме соң ул?» – дип икеләнде Хөснетдин. «Бирер, бирер, – диде хуҗа. – Хәлне сөйләрсең. Мин җибәргәнне әйтерсең. Бар, бар», – дип, мутланып, күзен кысты ир. Хөснетдиннең юлы уңды ул чакта: литрлы банка белән көмешкә күтәреп килде.

– Хоснетдин… – дип, аптырабрак тагын эндәште хатын «о» авазын калын итеп. – Кичләтеп нишләп йөрисең?

– Мин… ни… – дип таптанды ишек төбендә Хөснетдин. – Мин бик туңдым… Яңгыр астында юешләнеп беттем. Өйгә кайтып җылы кием дә кидем. Барыбер калтырата, каһәр.

– У?-У™, – РґРёРґРµ керәшен хатыны, эшнең РЅУ™СЂСЃУ™РґУ™ икәненә төшенеп. – РђР№РґР°, утыр, СѓР·. РўРёРє без почмак СЏРєРєР° керик. Урам СЏРє тәрәзәләреннән СѓС‚ яктысы төшмәсен. Милиция РґРёРіУ™РЅ халык та бар Р±РёС‚. Аларның шымчылары РґР° җитәрлек.

Нина Алексеевна, шулай сөйләнә-сөйләнә, җиделе лампасын тотып, аш-су әзерли торган якка атлады. Хөснетдин аңа иярде. Хатын өстәл астыннан вак такталардан кагылган кечкенә әрҗә сөйрәп чыгарды да аннан бер шешә көмешкә алды. Тәлинкәгә бер-ике телем ипи кисте. Аның янына төбе белән йолкып алынган яшел суган куйды. Аннары стаканга көмешкә салып, Хөснетдин алдына этәрде.

– Айда, Хоснетдин, эчеп җибәр. Эчеңә җылы керер!

– Үзегезгә дә салыгыз инде, Нина Алексеевна, – диде. – Үзем генә әллә ничек… Күнекмәгән…

– Айда соң, – диде хатын, карышып тормыйча.

Хатынның көмешкәсе куәтле иде. Яшь егетнең гәүдәсе буйлап рәхәт җылылык йөгерде. Җиңелчә генә башы әйләнгәндәй булды. Бу мизгелдә аңа Нина Алексеевнадан да юмарт, аннан да әйбәт кеше дөньясында юк сыман иде.

– У?ле РјРёРЅ, мал суйганда, СЃРёТЈР° тагын бавыр китерермен, – РґРёРґРµ Хөснетдин, хатынга үзенең Р±РёРє рәхмәтле булуын сиздереп.

– Ой, шап булыр, шап. Син аша але, Хоснетдин, аша, – диде Нина Алексеевна.

Аннары РќРёРЅР° Алексеевна Елгабаш кешеләре турында сорашты. РљУ©С‚ТЇРґУ™ сыерын суйган С…СѓТ—Р° РґР° телгә керде. РЁСѓР» мәлне сыер хуҗасының: «Нина Алексеевна РјРёРЅРµ белә…» – РґРёРї, РјСѓС‚ кына РєТЇР· кысуы егетнең исенә төште. «Нинди тыгыз тәнле. Р?миләрен тотып, башыңны куеп ятарлык… Р?-РёС…, ничек итеп күндерергә…»

– Нина Алексеевна, – РґРёРґРµ Хөснетдин. – У?Р№РґУ™, пар булсын РёРЅРґРµ. Тагын берне сал. Р?гелегеңне гомер онытмам!

Тагын йөз грамм көмешкә эчеп куйган Хөснетдин үзенә куәт иңүен тойды. Беләкләренә көч керде. Сулышлары киңәеп китте. Янәшәсендәге шушы хатынны үзенеке итү теләге тәкатьсезләнеп кузгалды.

– Нина Алексеевна, чибәр булгансыз сез яшь чагында, ә? – диде егет, хатынның күкрәкләрен күзе белән «ашап».

– Яшьлек – үзе чибарлек ул, Хоснетдин. Син аны ул чакта аңламыйсың гына.

– Йо-ок, Нина Алексеевна, син особо матур кеше. Син һаман ир-атларның башын әйләндерә торган хатын.

Яшь егетнең күңелендә нинди теләк кайнаганын уена да кертмәгән хатын рәхәтләнеп кеткелдәп көлеп җибәрде. Бу көлүне үзенчә аңлаган Хөснетдин тиз генә Нина Алексеевнаның янәшәсенә үк күчеп утырды да иңеннән кочып алды.

– Мин сине шундый якын итәм, Нина Алексеевна, – диде.

– Мин дә якын итәм сине, Хоснетдин. А то синең белән шулай утырырыеммы?

Хатынның җылы сүзләреннән егетнең ташып торган дәрте ургылып ук китте. Ул, үзе дә сизмәстән, сул кулы белән ныклап кочаклады да уң кулы белән хатынның күкрәгенә ябышты. Егетнең кинәт купкан өермәне хәтерләткән бу хәрәкәте Нина Алексеевнаны бераз каушатып җибәрде.

– Чү, Хоснетдин! Нишлисең? Булмаганны… – Ул, тыпырчынып, Хөснетдиннең келәшчәдәй кысып алган кулларыннан ычкынмакчы булды. Хатын карышкан саен, Хөснетдин кызышты, котырынды. Алар әүмәкләшеп идәнгә тәгәрәделәр.

– Җибәр, Хоснетдин! Кычкырам! – дип кисәтте хатын.

– Кычкырма, кычкырма… – РґРёРї кайнар пышылдады Хөснетдин, хатынның әле иреннәрен суырып, әле муенын ялап. – Кычкырма… Р?кебезгә РґУ™ СЂУ™С…У™С‚ кенә ич… Гайбәт таратма… – У?ТЇРјУ™РєР»У™С€У™ торгач, егет өстенлек алды, җайлап урнашты. У?РјРјР° хатын боргаланды, тыпырчынды.

– Мин сине болай гына калдырмыйм. Милициягә җиткерәм, – дип еламсырады хатын.

Чалбар төймәләре чишелгән, тәкате төкәнгән Хөснетдин, «милиция» сүзен ишеткәч түзмәде, йодрыгы белән хатынның колак төбенә тондырды.

– Син нәрсә, әүлия булып кыланасың соң!

Беразга тынып калган РќРёРЅР° Алексеевнаны ризалаштырдым РґРёРї уйлап, Хөснетдин аның эчке киемнәрен салдырырга үрелде. У? хатынның РєТЇР·Рµ У©СЃС‚У™Р» астында яткан балтага төшкән РёРґРµ. Хөснетдин РґУ™ күреп алды СѓР» балтаны. РЈР», корбанына ташланган еландай, РєТЇР· ачып йомганчы хатынның кулын эләктереп алды РґР° йодрыгы белән яңагына РѕСЂРґС‹. Йодрык чигәгә туры килгән РёРґРµ. Хатын ыңгырашып алды РґР°, муены йомшарып, баш бер СЏРєРєР° авышты. Кызышудан, ТЇР·-үзен белештермичә кылган Р±Сѓ гамәл Хөснетдинне РєРёРЅУ™С‚ каушатып Т—РёР±У™СЂРґРµ. РЈР» куркып калды. «Үлдеме әллә? – РґРёРї уйлап алды СѓР». – Нишләргә РёРЅРґРµ? Ничек котылырга СЃРѕТЈ?В» – Егетнең башында шушы сорау бөтерелде. РўРёРє СѓР» Р±Сѓ мизгелдә уйлау сәләтен югалткан РёРґРµ. РђРЅС‹ТЈ бар РєТЇР·У™РЅУ™РіРµ ТЇР·-үзен коткару инстинктына гына буйсынган РёРґРµ. РЈР» тиз-тиз генә СЏРє-ягына карап алды. В«Р?ТЈ элек С‚У™СЂУ™Р·У™РЅРµ капларга РєРёСЂУ™Рє РёРєУ™РЅ, – РґРёРіУ™РЅ СѓР№ үтте аның башыннан. – Яктылык ишегалдына РґР° төшмәсен. – Хөснетдин сәкедәге одеялны алып, калтыранган куллары белән С‚У™СЂУ™Р·У™ өстенә кагылган тактага кыстырды. Тагын РќРёРЅР° Алексеевнага РєТЇР· салды. – Үлгән РјРёРєУ™РЅ әллә Р±Сѓ? Р?СЃУ™РЅ булса… минем баш бетә бит… Үлгән булса да… үтерүченең эзенә С‚У©С€У™СЂРіУ™ мөмкиннәр… Нишләргә СЃРѕТЈ, нишләргә?.. Моннан тизрәк таярга РєРёСЂУ™Рє бит… Тукта әле, РјРёРЅ тотып эчкән стаканны сөртим. Бармак эзләрем калмасын…» Егет стаканны сөртергә ниятләп эскәтер читен тарткан РёРґРµ, өстәлдәге җиделе лампа авып, керосины түгелде. Хөснетдин, алны-артны уйлап тормыйча, СѓС‚ капкан эскәтерне лампасы-РЅРёРµ белән РёРґУ™РЅРіУ™ СЃУ©Р№СЂУ™Рї төшерде. Хәзер РјРѕРЅРґР° бер РјРёРЅСѓС‚ та калырга ярамаганын аңлап, СѓР» тиз генә галошын РєРёРґРµ РґУ™ РёРїР»У™Рї кенә ишекне япты. Аннары, урамга чыкмыйча, Р±У™СЂУ™ТЈРіРµ бакчасы аркылы гына Елгабаш ягына элдертте.

Ылыслылар авылда янгын барлыгын абайлаганда, өй эче янып, түшәмнәр ишелеп, ут түбәгә үрләгән иде.

Күмергә әверелгән бүрәнә башлары өч тәүлек буе төтенләп торды. Нина Алексеевнаның янганнан калган каралып укмашкан калдыкларын ак җәймәгә төреп, гробка салып җирләделәр… Бар нәрсәне ут йоткан нигездә янгыннан каралган, төтен исе сеңгән мич кенә утырып калды. Ул мичтән ниндидер шом, каһәр тарала сыман иде…


* * *

Хөснетдин болынга чыккач, артына карый-карый, ярты юлга җиткәнче йөгерде. РђРЅС‹ТЈ бөтен СѓРµ – янгын урамны яктыртканчы, өенә кайтып Т—РёС‚ТЇ. Р™У©СЂУ™РіРµ, читлек эченә ябылган кыргый коштай, Р±У™СЂРіУ™Р»У™РЅУ™-Р±У™СЂРіУ™Р»У™РЅУ™ тибә. Бу тибеш Р°ТЈР° болында яңгырый сыман. Ярый әле, С‚У©РЅ карасы аны яшерә. РўРёСЂУ™-СЋРЅСЊ тып-тыныч. Яңгырдан СЃРѕТЈ ТЇР»У™РЅ аралары дымлыгамы, чикерткәләр РґУ™ сайрамый, этләр РґУ™ йокыга талган. Хөснетдин бераз С…У™Р» алды РґР° тагын йөгерде. Ниһаять, СѓР» кайтып җитте. Бакча артлатып кына абзарга керде РґУ™ печәнлеккә ТЇСЂРјУ™Р»У™РґРµ. РўРёР· генә чалбарын, күлмәген салып, печән өстенә җәеп РєСѓР№РґС‹ РґР° ятагына ауды. Тик… күзен Р№РѕРєС‹ алмады. Башында куркыныч сораулар буталды: «Ылыслы күгендә шушыңганчы СѓС‚ яктысы күренмәде Р±РёС‚. РЈР» СЋСЂРё генә яткан булгандыр РґР° РјРёРЅ РєРёС‚ТЇРіУ™ эскәтерләрне сүндергәндер. Р?СЂС‚ТЇРє милициягә С…У™Р±У™СЂ итәр… – Егет Р±Сѓ хәлләрне РєТЇР· алдына китерә РґУ™ коты чыга. – Нишләдем РјРёРЅ, нишләдем?..В» – РґРёРї, кушучлап башын тота.

Р?ртәгесен Р°ТЈР° У™РЅРёСЃРµ эндәште:

– Улым, көтү куар вакыт җитте. Тор инде.

– Авырыйм мин, әни, – диде Хөснетдин әкрен генә. – Төне буе калтыратып чыкты. Салкын тидергәнмен, ахры…

Хөснетдиннең «төне буе авырып чыгуы» көтү куарга чыккан урам хатыннарына да билгеле булды.

– Кичә, суга төшкән тавык шикелле, көтүдән күшегеп кайтканые. Төн буе йокламады. Жар булды, ут янды, балакаем, – дип сөйләде әнисе.

Тәнен уарга дип «авыру»га кибеттән аракы алып кайттылар. Ул аны әкрен-әкрен эчеп бетерде.

Ылыслыдагы янгын, андагы фаҗига хәбәре Елгабашка төш вакытында гына килеп җитте. Нина Алексеевнаның янып үлүе авылдагы вак-төяк борчу-кайгыларны оныттырды. Милиция хезмәткәрләре янгын чыгу сәбәпләрен төрлечә юрап карады, тик тәгаенләп әйтә алмады. «Учагыннан берәр күмер идәнгә төшкән булгандыр. Шул әкрен-әкрен көйрәп утыргандыр. Бичаракаем, йоклаган инде ул, йоклаган…» – дип фараз кылды авыл халкы.


* * *

Санаулы РєУ©РЅРЅУ™СЂ тиз СѓР·Р°. Кунакларның РґР° РєРёС‚У™СЂ чагы җитте. РђРЅРёСЏРіУ™ авыл тормышы нык С‚У™СЌСЃРёСЂ итте. Үзенең көндәлеген укыган саен, сораулары арта гына барды. Чишмәләрдән баш алган кечкенә инеш ярына сыенып утырган Елгабаш авылының үткәнен, әле РґУ™ анда яшәүчеләрнең тормышын кабат-кабат РєТЇР· алдына китерергә тырышты. Елгабаш өстендә РґУ™ СЃУ™СЏСЃРё җилләр уйнаган. РЈР» җилләр берәүләрне РёСЂРєУ™Р»У™СЃУ™, икенчеләрне һәлакәт чоңгылына очырган. РЎУ™СЏСЃРё СЋР» белән килеп чыккан Т»У™СЂ афәт адәм баласы кулы белән эшләнгән. У?РЅУ™ бар вакыйгаларның шаһиты булган РЅУ™РЅРё инеш тыйнак кына һаман ага. РђРЅС‹ТЈ вак дулкыннары өстендә көндез РєРѕСЏС€, төннәрен ай С€У™ТЇР»У™СЃРµ чайкала. Ташудан СЃРѕТЈ СЏРєРё көчле яңгырлар явып узгач, болганчык СЃСѓРґР° әлеге якты С€У™ТЇР»У™Р»У™СЂ күренми. Болганчык СЃСѓ бар РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ яшерә. РЎСѓ төбендә РЅРёР»У™СЂ барлыгын инеш болганмаган чакта РґР° күреп булмый… У? кеше күңеле тагын РґР° тирәнрәк. РђРЅС‹ТЈ төпкелләренә төшеп җитәрмен РґРёРјУ™. РђРґУ™Рј баласын РЅРёРЅРґРё уйлар Р№У©СЂС‚У™?

Р?лдә давыл кузгалып, РґУ©РЅСЊСЏ болганган чакта, Гата Сәгъдәтшин РґР°, Шакир РґР° шул болганышның аерылмас бер кисәгенә әверелгән. Балачактан кимсенеп, интегеп СЏС€У™ТЇР»У™СЂРµ ТЇС‡ булып укмашкан. Революция өермәсе аларны бөтереп кенә ТЇР· эченә алган…

Авылдан куылырга тиешле гаиләләрнең исемлеген Гата төзегән. Р?сламгали агайның Касыймы, С‚У©РЅР»У™ үзен алып РєРёС‚У™СЂРіУ™ килгәч, аның күзенә туры карап әйткән: «Кешене туган туфрагыннан куып, бар мөлкәтен талап баермын РґРёРї уйлыйсыңмы! Юк! Кеше РєТЇР· яше, кеше рәнҗеше, барыбер бугазыңа тыгылыр! Үзеңнекенә тыгылмаса, балаларыңныкына тыгылыр, Агулы теш!В» – РґРёРіУ™РЅ.

Гата тешләрен шыгырдаткан, йодрыкларын йомарлаган, әмма Касыймга кычкырмаган, үзен тыеп калган. Касыймның сүзләренә исе китмәгәндәй, елмайгандай итеп кенә: «Без хәзер агулы тешле түгел инде, без алтын тешле», – дигән.

Еллар узгач, инде әнисен дә җирләгәч, Ания тагын кайтты. Бу вакытта инде аның көндәлегенә теркәлгән вакыйгалар «Елан эзе» дигән беренче әсәрендә урын алган иде.

РђРЅРёСЏ РґУ™, РЅУ™РєСЉ әниседәй, РёТЈ элек зиратка барды. У?Р±Рё-бабаларының, кардәш-ыруларының рухларына атап догалар кылды. Аннары район архивына барып СЌР·Р»У™РЅТЇР»У™СЂ башлады. Кайда СЃРѕТЈ туганнары? Язмыш давыллары аларны кай тарафларга илтеп ташлаган? Р­Р·Р»У™РЅУ™ торгач ачыкланды. Урта РђР·РёСЏ якларына СЋР» тоткан Шәрифҗан РўУ©СЂРєРёСЏРіУ™ ТЇРє барып җиткән. РђРЅС‹ТЈ бер оныгы С„У™РЅРЅУ™СЂ докторы, профессор дәрәҗәсенә ирешкән. Зариф абыйсының дәвамын СѓР» РЇТЈР° Себер шәһәреннән СЌР·Р»У™Рї тапты. У? Касыйм абыйсы атылган. Таба алмады СѓР» аның гаиләсен. Таба алмады. У? РђРЅРёСЏРЅРµТЈ ТЇР· улы – Урал СЏРіС‹ шәһәрендәге бер Р·СѓСЂ заводның генераль директоры.

РќУ™СЂСЃУ™ Р±Сѓ? Р?зелгән, сытылган, тамырыннан өзелгән РєТЇР·У™РЅУ™РєРЅРµТЈ чит-СЏС‚ Т—РёСЂР»У™СЂРґУ™ шытым биреп, кабат тернәкләнеп китүен ничек аңларга? РђРґУ™Рј баласының күңел төпкелендә, җаны үзәгендә гел игелеккә генә әйдәүче иман РЅСѓСЂС‹ булудамы? – РњРѕТЈР° җавап табуы кыен.

РђРЅРёСЏ Елгабаш авылы читендәге чишмәләр янына барып утырды. Алар һаман ага РґР° ага. Кешеләргә алар: «Сез бездән РєУ©РЅ саен файдаланыгыз, кадеребезне белегез!В» – РґРёРї С‚У™ әйтми. Тыйнак кына агалар РґР° агалар. Табигать РєУ©Р·РіУ™ авышканда, чишмәләр юлы итәгеннән СЃСѓ җәелеп, инеш киңәеп киткән ТЇР·У™РЅРЅУ™СЂРґУ™РЅ томан йомгаклары күтәрелә. Томан, салкын сулышын У©СЂУ™-У©СЂУ™, чишмә тирәсендә үсеп утырган тал-тирәкләрне урап ала. У?РјРјР° тал-тирәкләрнең томанга Т»РёС‡ РёСЃРµ китми. Алар шул РёР·СЂУ™Рї йоклап кына ала сыман. Р?ртәгесен РєРѕСЏС€ чыгачак та томан РїУ™СЂРґУ™СЃРµ эреп СЋРєРєР° чыгачак. РўРёСЂУ™РєР»У™СЂ РёСЂС‚У™РЅ РёСЃРєУ™РЅ таң җилендә шыбырдашып алыр.

Елгабаш авылындагы һәр фаҗиганең, һәр шатлык-кайгының шаһиты булган бу чишмәләр, инеш, тал-тирәкләр, олуг Табигатьнең кануннары белән яшәгән хәлдә, кешеләргә: «Дөнья фани, иманлы булыгыз!» – дип искәртә сыман.



    2013–2014




Югалту


Олыгая барган саен, кеше яшьлегендә күңеленә уелып калган истәлекле вакыйгаларны күз алдыннан кабат-кабат кичерә, узган гомерләрне ешрак исенә төшерә, диләр. Хактыр. Яшьлек – гомернең иң матур, иң самими чагы. Шуңа күрә бу халәт табигыйдер, матурлыкны сагыну галәмәтедер.

Мирсәетен югалткан РєУ©РЅРЅУ™РЅ Закирә РґУ™ истәлекләре эченә баш-аягы белән чумды. Ялгыз калдымы, гомеренең бар мизгелен бөртекләп барларга керешә. У?йтерсең шул уйлардан Мирсәетнең кайдалыгы ачыкланачак та, югалган РёСЂРµ табылачак. Хәер, СѓР» яшьлегендә РґУ™ уйланырга ярата РёРґРµ.

Беренче һәм икенче курсларда университетның тулай торагында яшәде Закирә. Кич җиттеме, бүлмәдәш кызлары бизәнергә-төзәнергә керешә. Ни генә кыланмый алар?

Рәшидә иң элек исемен үзгәртте. Раяга әверелде. Аннары Рая-Рәшидәгә авылдан киеп килгән бердәнбер озын җиңле күлмәге ошамый башлады. Шуңа күрә күлмәкне «шәһәрләштерде» – башта җиңен кисеп ташлады, аннары итәген кыскартты. Менә шулай шәһәрчә күлмәк кигән чибәр мишәр кызы болай да сызылып торган кара кашын буяу каләме белән каралта, чиядәй янып торган иреннәренә иннек сылый. Кызый фойега танцыга төшәргә җыена. Закирә аңа караган да уйга баткан.

…Аның хыялы табиб булу РёРґРµ. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ медицина институтының кабул РёС‚ТЇ комиссиясенә документларын күтәреп барды СѓР». Р?нститутның юан пружиналы калын ишеген ачып керүгә, бөтенләй югалып калуы әле РґУ™ онытылмый. РњРѕРЅРґР° халык… халык… РђРЅС‹ТЈ шикелле ТЇРє өлгергәнлек таныклыгы алган унынчыны тәмамлаучылар. РЈР» кызларның У©СЃ-башы РєТЇР· явын алырлык, һәммәсендә – затлы, килешле күлмәк. Аякларында – берсенекеннән-берсе матур туфли. Р?реннәр буялган, СЃУ©СЂРјУ™ тартылган. Закирә болар арасында үзен әкияттәге шыксыз ТЇСЂРґУ™Рє бәбкәседәй С…РёСЃ итте. РњРѕРЅРґР° аннан РґР° ямьсез, аннан РґР° алама киенгән башка берәү РґУ™ юктыр сыман тоелды. Аягында – кыяфәте белән хәзерге кроссовкага тартымрак С‡ТЇРїСЂУ™Рє С‡ТЇУ™Рє. РђРЅС‹ былтыр СѓРє район базарыннан У™РЅРёСЃРµ алып кайткан РёРґРµ. Өстендә – апасыннан калган штапель күлмәк. РЈР» У™Р· генә иркен. Билбавын бугач, ярамаслык та түгел шикелле. Казанга киткән чакта, У™РЅРёСЃРµ: «Булды Р±Сѓ, кызым, СЃРёРЅРЅУ™РЅ матур кыз каласында юктыр әле, менә күрерсең!В» – РґРёРіУ™РЅ РёРґРµ дә… У?нисенең күзенә матур күренгәндер шул. Керпе РґУ™ У™РЅУ™, йомшагым, РґРёРї У™Р№С‚У™ РґРё Р±РёС‚.

Закирә тагын бер РЅУ™СЂСЃУ™РіУ™ игътибар итте. Укырга керергә РґРёРї килүчеләрнең ТЇР·-үзләренә ныклы ышанычлары чырайларына СѓРє чыккан. Бу аларның үзләрен тотышларында, сөйләшүләрендә сизелә. «Болар, мөгаен, Р±РёРє яхшы укыганнардыр, – РґРёРї уйлап алды Закирә. – Тормышлары РґР° безнеке шикелле түгелдер. У?йбәттер. Югыйсә болай матур итеп ничек киенмәк РєРёСЂУ™Рє?В»

Закирәнең әтисе сугыштан кайтмады. Алты айлык кызчык, кабыктан ясалган бишегенә утырып, С‡ТЇРїСЂУ™РєР»У™СЂРґУ™РЅ төрелгән курчагы белән уйнап калган. У?тисе киткән чакта аны күтәреп СЃУ©Р№РіУ™РЅ РґУ™: «Монысын куеныма тыгып кына алып китим РјРёРєУ™РЅ әллә! Р?С…, булдырып булмый шу-СѓР»!В» – РґРёРіУ™РЅ. У?тисе сугыш корбаны булганлыктан, унынчыны тәмамлаганчы, Закирәгә пенсия бирделәр. Аена кырык СЃСѓРј. «Фәйрүзә апа, СЃРёТЈР° пенсия РєРёР»У™В», – РґРёРї, аларга заёмны РґР° мулрак яздырырга тырыштылар, салымын РґР° түлисе бар. Балаларның У©СЃ-башын РґР° карыйсы. Абыйсы егет булып җитеп РєРёР»У™. Р§У™Р№-шикәр аласы РґРёРї әйтеп С‚У™ торасы түгел – анысына барыбер акча СЋРє. Р§У™Р№ итеп СЌС‡У™СЂРіУ™ кишер киптерәләр, мәтрүшкә, гөлҗимеш җыялар.

Пенсия килеп торгач, Р¤У™Р№СЂТЇР·У™ апа Закирәне укытты. Т®Р· авылларындагы җидееллык РјУ™РєС‚У™РїРЅРµ тәмамлагач, күрше Елгабашка сигезенчегә китте. РђРЅРґР° – унъеллык РјУ™РєС‚У™Рї. РљУ©РЅ саен Т—РёРґРµ чакрым барасы, Т—РёРґРµ чакрым кайтасы. Укырга киткәнче, Р±РёС€-алты РєУ©СЏРЅС‚У™ чишмә СЃСѓС‹ РґР° ташып РєСѓСЏСЃС‹. У?РЅРёСЃРµ: В«Р?неш суын җылытырга утын РєТЇРї бетә», – РґРё. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ малларга РґР° чишмә СЃСѓС‹ ташырга туры РєРёР»У™. У?Р№, чишмәдән СЃСѓ китерү читен түгел Р»У™! Тамак ачканда ашарга булмау читен. Т®С‡ иткән шикелле, бер РёСЃРєУ™ төштеме, гел ашыйсы килеп кенә тора. Баш бөтенләй эшләми, һаман шул ашказанының ашарга сорап илерүен тыңлый, шуны гына уйлый. РњРёС‡ төбенә салып пешерелгән РёРїРёРЅРµТЈ башыннан башына бер телем кисеп Р±РёСЂУ™ У™РЅРёСЃРµ. Бу – РјУ™РєС‚У™РїРєУ™ баргач ашыйсы ризык. Закирә аны букчасының төбенә ТЇРє салып РєСѓСЏ. Авылны чыгып бер чакрым тирәсе СЋР» СѓР·СѓРіР°, РЅРё хикмәттер, теге бер телем РёРїРёРЅРµ тотып кына булса РґР° карыйсы РєРёР»У™ башлый. Бокыр күперен чыгуга, Закирә С‚ТЇР·РјРё, туктап букчасын ача РґР° РёРїР»У™Рї кенә РёРїРёРЅРµ ала. Бер генә тапкыр кабып карыйм РјРёРєУ™РЅ, СЋРє РјРёРєУ™РЅ РґРёРї, ипекәйгә карап тора. Тешләп алып, тәмен татып карасаң… тыелып булмас РёРЅРґРµ?! РњРѕРЅС‹ Закирә белә. Букчамны Р±ТЇС‚У™РЅ актармыйм РґРёРї, ТЇР·-үзенә СЃТЇР· РґУ™ Р±РёСЂУ™. РўРёРє сүзендә тора алмый. В«У?ллә Р±Сѓ Бокыр күпере, чынлап та, җенле РёРЅРґРµ, – РґРёРї уйлап РєСѓСЏ СѓР». – Буранда Р±Сѓ тирәгә юлыккан кешенең адашмый калганы СЋРє, РґРёР»У™СЂ ич».

РќРё генә уйласа РґР°, теге бер телем РёРїРёРіУ™ кызыгудан котылып булмый. Акылы төшендереп, аңлатып РёСЃРєУ™СЂС‚У™ РёРЅРґРµ югыйсә. В«У?ле РјУ™РєС‚У™Р±РµТЈУ™ барып Т—РёС‚У™СЃРµТЈ бар. Биш-алты дәрес укыйсы. Аннары шушы Т—РёРґРµ чакрымны теркелдисе… Тамагың өзелепләр ачар, СѓР» чакта ничек С‚ТЇР·У™СЂСЃРµТЈ?В» – РґРё. Акылның үгет-нәсыйхәте СѓРЅ-СѓРЅР±РёС€ РјРёРЅСѓС‚ атларлык РєУ©С‡ Р±РёСЂУ™ бирүен. Аннары тагын букчаны актарасы РєРёР»У™ башлый. Закирә С‚ТЇР·РјРё, бер генә тапкыр кабам РґР° РєСѓСЏРј РґРёРї, ТЇР·-үзен алдалап, ипекәйне кулына ала. Р?-Рё, СѓР» РёРїРёРЅРµТЈ тәмлелекләре… РђРЅС‹ әйтеп С‚У™, аңлатып та булмый. У?рчемичә уган Р±У™СЂУ™ТЈРіРµ кушып пешергән РґРёРї кем әйтер?! Бер генә кабам, тагын бер генә тешлим, РґРёСЏ-РґРёСЏ, бер телем РёРїРё, РјУ™РєС‚У™РїРєУ™ барып җиткәнче ТЇРє, ашказаны төбенә төшеп утыра.




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68279792) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes



1


Авылларда элек Сабантуй бәйрәме җыен дип аталган. (Авт. искәр.)



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения